Kovara tirke Aktüel na hûmara xo de kî armenîyanê Dêrsimî ser o nuşteyê xo dewam kerd. Kovare de ame nuştene ke seba ke wextê jenosîdê armenîyan zafê dêrsimijan, armenîyê ke tertele ra remay amey Dêrsim, dewlete nêday û ê seveknayê, 1937 û 38 de bi (ebe) xo qir bîyê. Nuşteyê kovare ra gore kî dewleta komara Tirkîya, Dêrsim de waşt ke sermîyanê kurd û armenîyan pîya qir bikero.
“Serekwezîrê Tirkîya Tayyîp Erdoganî roja 14. tebaxe 2010 de vato ke ‘Seba ke dêrsimijan bac nêda, CHP, 50 hezarî dêrsimijî qir kerdî.’ No qese ra tepîya her ca de meseleya Dêrsimî ame qesey kerdene, çi heyf o ke 70 serrî kes nêtora ke na mesele ser eşkera qisey bikero. Ju (yew) Necîp Fazîl Kisakurek serra 1969 de ardîbî zon (ziwan) ke, emsalo jê (sey) terteleyê Dêrsimî na dinya de hona çin o.”
Kokê Dêrsim sirf kurdkî û elewîyîye nîyo, zafane armenîyan ra mendo. Xeylê şaristanê Dêrsim eslê xo de armenî bîyê, jê (sey) nimûne Kemah, Tercan, Pêrtage, Gêxî û tayê cayê bînî. 1938 ra raver, mesela, serra 1921 Qoçgîrî 1895-96 de kî xeylê bonê (banê) xiristîyanan (8.000-28.000) û dorê 15.000-39.000 însanê xiristiyanî, Xarpêt de amey qir kerdene. Êyê ke weş mendê bi (ebe) zordarîye amey musluman kerdene.
Qirkerdiş û barkerdişê 1915 de, Dêrsim seba armenîyan beno xelasîye. Şarê Dêrsimî ra xeylê kesî armenîyan seveknenê, destê dewlete nêdanê. Xeylê armenîyî kî pê tunelanê binhardan ra canê xo xelesnenê. Konferans de ke serra 27.11.2009 de hetê Enstîtuya Kurd a Parîsî ra ame viraştene, tayê nameyê însanan ke xisimanê xo rê ke binhard mendîbî, pereyî rusnay, amey vatêne: Hovsep Hayre, lajê apê Dîyap Axayê qijî Hadisariz, Îdara, Kerîkû ra Beko Axa, dewa Agzunîk îra Seyîd Kasim, Seyîd Bektaş û nameyê Seyîd Rizayî.
Profesorê tarîxî Taner Akçam kî tesdîq keno ke serra 1915 de şarê Dêrsimî canê 30.000 armenîyan seveknay. Nê enformasyonî, hetê şexsanê armenîyan û raporê konsolosê DYA ra arê bîyê. Armenîyê ke xelesîyê ra, dima ya şîyê Rûsya ya kî bîyê elewîyî Dêrsim de mendê. Sosyolog Martîn Van Bruînessenî ra gore Dêrsim de xeylê elewîyê kurdî estê ke eslê xo ra armenî yê.
Xebera dewlete kî nînan ra estbîye. Kitabê tarîxnas Taner Akçamî “Meseleya Armenîyan hel bîya” de (Ermeni Meselesi Hallolunmuştur, Îstanbul, 2008) ju (yew) telgrafê qaymekamê Cevdetî de nusîno ke mabênê dêrsimij û armenîyan zaf rind o û înan xeylê hezarî armenîyî xelesnayê, kerdê mirdî. Qaymekam walî ra pers keno ke verba naye de dewlete se bikero. Guman o ke dewlete no semed ra 1938 de qirkerdiş de tayêna kî heyfê xo dêrsimijan ra girewt, çike înan poştîya armenîyan daybî.
Tarîxnas Hans Lukas Kîeser kî aye ra vano: “Seba ke Dêrsim de serra 1938 de armenîyî estbîy, dewlete uca (uza) de qirkerdişo nîyanên viraşt. Kurdê elewîyî serra 1915 de hetê dewlete ameybî qirkerdene, no sebeb ra înan îtîbarê xo bi dewlete nêardêne. Tersayêne ke peynîya înan kî jê (sey) armenîyan bena. Endamê dewlete ke uca (uza) bîy paranoyaya ra ke pêro armenî dişmenê rênêxelesîyaybî, henî tesîr bîy ke serra 1937 ra raver cêncî kontrol kerdêne ke sunetkerde yê ya ney.”
No ters ra kî domanê armenîyan ameyêne sunet kerdene. Tarîxnas Kevork Yerevanyan kitabê xo “Tarîxê Armenîyê Çarsancakî” (Çarsancaklı Ermenilerin Tarihi, Beyrut, 1954) de nuseno ke şarê armenî zor ra ame musluman kerdene.
Serra 1913 de ju (yew) pîro dêrsimijî Hasan Resît Tankuta vano ke ferqê werteyê armenî û elewîyan de ferqê toleyê pîyaz ra zêde nîyo. Heto bîn ra kî fîlmê “Çênekê vîndîbîyayeyî yê Dêrsimî” (İki Tutam Saç – Dersim’in Kayıp Kızları, Nezahat û Kazim Gundogan, 2010) de yeno vatene ke dêrê (kîlîseya) armenîyan “vank” seba her kes bimbarek bî. “A serre henî zaf vore (vewre) voraybî (varaybî) ke komê çemê lacî de hesabê demenijan seba îhtîyacê xo yê zimistanî nêame ca û înan tersa ke pêro malê înan bêro qir kerdene. Çareyo peyên de wazenê ke mesajanê xo birusnê Heqî. Îbadetxaneyo tewr nêzdî kî înan rê boverê çemê Mizurî de dêrê (kîlîseya) dewa Vankê Qerebasî yo.” Demenijî benê top û şonê leweyê keşişî ke tepîya Seyîd Riza mal û milkê xo kî ey rê emanet keno. No kî ehemîyetê armenîyan seba dêrsimijan musneno.
