Kalik û pîrikanê ma nêzanayêne rojname biwanê, may û pîyanê ma ke reya verêne televîzyon dî, mat mendî, seba berê (neslê) mi komputere çîyêdo efsûnên bî domanîya mi de, ma tersayêne dest ci ranê. Ma nika? Rojê, seba ke çîyê bihêrînî, ez kewta dikanê, mi dî domanêdo sawî ha wo masa ver de ronîşte yo, pê komputere kay keno. Bala xo hende dabî karê xo ser ke hayîya ci çine bî kam kuno zere kam vejîno teber, dinyayêda bîne de bî. Cinîkê dikanî ver de bîye, mi va “Lacê to wo?” Aye va “Ya!” Mi pers kerd “Çend serrî yo?” Aye va “O wo ju aşme ra tepîya bibo panc serrî.” Lacekî komputere hende bilez û mahîrane gurenayêne ke to vatêne qey ju astronot o, keno ke keştîya xo biperno. A roje mi reyna fam kerd ke ma êndî dinyayêda dîjîtale de weşîya xo ramenîme û bero newe zê ma nîyo.
Miletê ma zaf firsendî vîndî kerdî, zaf çîyî ma dest ra vejîyayî. Coka ziwan û kulturê ma ewro zafê lac û kênayanê miletê ma het de bê qedr û qîymet ê. Sazgeh û dezgehê ma yê qewetinî kî çin ê ke na çerxa asîmîlasyonî peyser açarnê, nêşîkînîme na îşlîga bomana ke kolonyalîstan bi zor a daya ma ra, aye leşa xo ra vejîme bierzîme, qe nêbo wesemernîme. Heta ke ma ziwanê xo resna dewrê kitabî, miletanê binan ê xo resnabî merhelayêda bîne: Dewro Dîjîtal. Yanî ma reyna herey kewtbîme.
Yanî ma reyna herey kewtbîme
Helbet ma nêşîkînîme vajîme ewro kurdkî ya qet xebatê nîyanênî nêbenê. Bi sorankî û kirdaskî (kurmanckî) tayê xebatî yenê kerdene wareyê dîjîtalî de. Labelê kirmanckî (zazakî) û hewramkî na mesela de kî zaf bêwayîr mendî. Ewro ju kanalê ma çin o ke 24 saetî bi kirmanckî weşan bikero. Wele bi ma ro bo! Kirmanckî na mesela de kî reyna binê şîya lehçeyanê bînan de manena. Helbet ma pêro kî zanenîme sebebê na xizanîya ma çik a. Eke rewşa sîyasîye rind bibîyêne, belkîya ewro çend kanalê ma estbîyêne. Labelê reyna nêverdayî, nêverdanê û henî aseno ke ê yê nêverdê kî. Nika tayê kanalanê kurdan de ke weşanê înan zafêrî bi kirdaskî yo, çend programê bi kirmanckî estê. Ez qayîl a programanê fetelîyayîşî seyr bikerî. Ware û Tanîya Adirî rind ê, labelê beşê Wareyî yê ke embazêda bi nameyê Cane tede pêşkêşwanîye kena, favorîyê min ê. Ez tayê beşan di-hîrê reyî temaşe kena. Reyna tayê ajansê ke kirmancanê ma awan kerdê, ê kî karanê rindan kenê. Pel Yapim nimûneyêdo rind o. Reyna Can TV de programê Gule Mayera, Welî Haydar Guleç û Silêman Ateşî estê û bi fekê Dêrsimî yê. Tayê embazî kî kanalanê xo yê YouTube ser o tayê vîdeoyan vila kenê, weşanê candeyî (ganî) kenê. Ez kar û gurêyanê nê embazan pêrune teqdîr kena û înan rê sipas kena. Çike nê embazî, malo ke milet ci ra remeno, ê malî roşenê bazar de. Pêro kî weş û war bê.
Labelê…
Labelê ganî ma seba xatirê raştîye tayê rexneyan bikerîme. Rexne bikerîme ke karê embazanê ma hetê senînîye ra dayîna raver şêro, kirmanckîya vileçewte tenêna raver şêro, nê programî tenêna zêde bêrê temaşekerdene. Wexto ke mi nê programê kirmanckîyî temaşe kerdêne kanalanê televîzyonanê cîya-cîyayan de, tayê nuqteyan bala mi antene. Mi xo xo de vatêne eke ez bibîyêne, mi nîya nêvatêne, mi nîya kerdêne, mi nîya nêkerdêne û filan bêvan. Ezo nika bi hawayêdo dostane ê nuqteyan şima de pare bikerî. Beno ke embazê ma yê ke nê karî kenê, faydeyê ma bireso înan.
Problemê programviraştoxanê kirmanckî çend tewirî yê:
- Problemê nuştişî
- Probleme qiseykerdişî û -goreyê mi tewr muhîmê xo-
- Problemê plansazîye.
Ezo nika ju bi ju qalê nînan bikerî.
1. Problemê Nuştişî
Verî, kirmancan mîyan de hetê nuştene ra ju konsensus çine bî; her kesî goreyê xo alfabeyê gurenayêne, qayde û ûsulê nuştişî (ke ma ci rê vanîme rastnuştiş) kî bellî nêbîyî. Tayînan tesîrê perwerdeyê xo yê bi tirkî ra bi alfabeya tirkî ya her çî duskitêne jubînî ya, pîya nuştêne. Çike tirkî ziwanêdo henên o, çi suffîks beno wa bibo, pey ra dusîyenê çekuye ra. Tayînan tewirêna nuştêne, tayênan kopula pîya nuştêne, tayînan edatî pîya nuştêne. Welhasil çilîvilîye bîye. Labelê ewro henî nîyo. Kirmancê ke xo zê parçeyêde miletê kurdî vînenê, zafane bi alfabeya Bedîrxanî ya û goreyê qaydeyanê rastnuştişî yê Grûba Vateyî nusenê. Helbet na netîceya keda (emegê) Grûba Vateyî ya hîris serran a. Programviraştoxê televîzyonanê kurdan kî programanê xo yê kirmanckîyan de na alfabe û rastnuştişê Vateyî binge gênê. Labelê ez nêzana bêîhtîmamîye ra yo, çi yo, nuşteyê ke program de asenê, zafane xelet yenê nuştene. Cêrnuşteyan de, jenerîkan de hem hetê alfabe ra hem kî hetê rastnuştişî ra xeletîyî zaf ê. Ajansê esto, hetê teknîkî ra vîdeoyanê weşan virazenê, hama nuşteyê ke ê hem vîdeoyan hem kî hesabanê xo yê medyaya sosyale de nusenê, tim xelet ê. Hona-hona herfanê alfabeya tirkî kenê nuşteyanê xo mîyan. Programê televîzyonî yê ke dêrsimicî virazenê, xora ez qe qalê nuşteyanê înan mekerî, dayîna rind o. Çike ne alfabe bellî ya ne rastnuştiş esto. Programê esto ke beno ke 100 beşê xo weşanîyayê, viraştoxanê xo hona kî na mesela zelal nêkerda.
Ma caran nîya beno? Nuşte leşa ziwanî ya. Nuşte rîyê ziwanî yo. Nuşte prestîjê ziwanî yo. Reyê, embazêde min ê seqizicî mi ra vatbî “Dewleta Îranî bi kurdkîya sorankî û kirdaskî weşanê televîzyonî kena, la nêverdena ke nuşteyê bi kurdkî ekran ser o zaf biasê. Çike wazena ê fikrî binhîşê miletê ma fîyo ke kurdkî teyna ziwanê qiseykerdişî yo. Weşanê kurdkî yê televîzyonî, bê nuşteyan zê weşanê radyoyî yenê mi rê.” Ez ser o fikirîyawa, ey raşt vatêne. Nuşte leşa ziwanî bîye. O wext ganî ma ehemîyet bidîme nuştişê ziwanê xo, ziwanê xo her ca de bicenîme rîyanê înkarkerdoxan ra. Vateyêde ereban esto, vano “El îlmu saydun, el kîtabetu qaydun.” Yanî “Zanist zê –heywanêde- saydî yo, nuştene kî zê hebinê (resenê) vileyê ey o.” Eke to nuşt, yeno a mana ke to saydê xo pê hebinî girê dawo, êndî nêşîkîno to ra biremo. Ez texmîn kena embazê ke programan de karê nuştişî mesulîyetê înan o, bi xo kî nuştena ziwanî rind nêzanenê. Ganî ê xo biresnê, alfabeya xo, qaydeyanê nuştişî weş bimusê, ardimo pisporane bigîrê êndî na mesela bin ra çareser bibo. Nêke, rîyê ziwanê ma teber ra kiroxin aseno, cîdîyetê xebate xerepîyeno.
2. Problemê Qiseykerdişî
Eke însanî embazêdo newe nas kerd, verî qayîtê rîyê ey keno. Dima kinc û kolê ey de nîyadano. Dima kî goreyê qiseykerdena ey notê ci dano. Embazê ke nê programan de pêşkêşwanîye kenê, ê kî rîyê programê xo yê, vengê programî yê. Coka ganî pêşkêşwanî hem şekl û şemalê xo rê hem kî kirmanckîya xo rê dîqet bikerê. Her çî rojê de, aşmê de nêno werê; zanoxê nê karî kî prosesê gureyayîşî de resenê. Hama ganî qîret bibo, cahd bibo seba musayîşî. Kesê ke wazenê bibê pisporê nê karî, seba ke xo perwerde bikerê û biresnê, ganî zaf biwanê, binusê, qebîlîyetê xo yê ziwanî raver berê.
Tayê pêşkêşwanî estê ke temaşekerdoxî nêzanenê ke ê bi kirmanckî (zazakî) qisey kenê yan bi kirdaskî (kurmanckî). Heya, nê di lehçeyî tayê xeylê nêzdîyê jubînî yê. Hama no nêno a mana ke ma nînan pêşanîme, lehçeyêda bîne virazîme. Çike tayê hetan ra kî jubînî ra cîya yê. Xora coka nê her di kî lehçeyê cîya yê. Xora kirmanckî hertim binê sîya lehçeyanê bînan de manena û raşta zî ma ney ra gerrekar îme. Ma wazenîme ke kirmanckî kî zê lehçeyanê bînanê zê kirdaskî û sorankî, raver şêro. Coka ma wazenîme kirmanckîyêda zelal û weşe bêro goşanê ma nê programan de.
Mi cor ra qal kerdbî ke ez programanê fetelîyayîşî ra zaf hes kena. Mordemo ke şêro mintiqayêda welatê ma, ganî hona ke nêşîyo, fek û kulturê ucayî ser o tenê cigêrayîş bikero, derheqê ucayî de bibo wayîrê zanayîşî. Bi nê qaydeyî, komunîkasyonê mabênê ey/aye û cayîyanê a mintiqa dayîna rind beno, jubînî dayîna rehet fam kenê. Mavajîme, pêşkêşwan bi xo pîranij o, sono dewêda hetê koyanê Pilêmurîye û kokimêde 90 serrî de qisey keno. Lacek vano:
- Ti şinî kura?
Kokim vano:
- Ha?
Mêriko dewic sono zîyare ser, uca ra ju vano “Vaze some jîyare ser.” Pêşkêşwan vano:
- Ti Homayî ra çi wazenî weyra?”
- Ha?
- Homa, Homa! Qey şinî weyra? Homayî ra çi wazenî weyra?
- N’ero no sa vano, bowa Heqî?
La eke pêşkêşwanî hona ke nêşîbî uca, derheqê fek û kulturê Pilêmurîye de tenê cigêrayîş bikerdêne, zanayêne ke kirmancê Dêrsimî “ş”yan zafêrî kenê “s”, çi cinî bo çi camêrd bo seba “ti” kopulaya “a” gurênenê. Tepîya “kura” ra “kotî”, “Homa”yî ra “Heq/Haq”, “weyra” ra kî “uca/uza” vanê. Helbet mordem nêvano ke pêşkêşwano pîranij se ra se eynî zê dêrsimican qisey bikero, labelê qet nêbo roportajanê xo de tayê xususîyetanê fekê Dêrsimî bikar bîyaro ke mixatebê ey ci ra fam bikerê, temaşekerdoxê feqîrî kî “Ha? Ha? Ha?”yan ra bixelesîyê.
3. Problemê Plansazîye
Goreyê mi, qisimê mesela yo tewr muhîm plansazî ya, bi vatişêdo bîn ganî mordem programê xo verî ra plan bikero. Nuqteyanê corênan ra ber, eke mintiqaya ke tede program bivirazo, bellî bîye, cayê ke ercîyenê mordem bivîno, pêşkêşwan înan tesbît bikero, persanê xo yê muhtemelan hazir bikero, meseleyê ke a mintiqa de tabu yê, înan bizano. Êyê ke nîya nêkenê, yan nêzanenê ke çi pers bikerê yan kî tim eynî persan pers kenê. Yeno mi vîrî, ju program estbî ke tede persê pêşkêşwanî tim eynî bîyî, ey zê mufetîşê fîlmê “Sinifa Hababamî” her kesî ra eynî çî pers kerdêne. Cumleya ey a verêne “Hela bê, bê!” bîye. Na cumle ra dima dîyalog se ra neway nîya bî:
- Ti dimlî zanê/zana?
- E! (Heya!)
- Nameyê to çi yo?
- Mehemed
- Ti çend serre yê?
- Des.
- Ti na dewe de manenê?
- E!
- Dewe weş a?
- E!
Û dima “De hayde xatirê to!” vatêne û eynî çîyî çend domananê bînan ra kî pers kerdêne. Dîyalogê “E-Ney!”î ra tepîya, “Erkan Yolaç”ê ma kirmancan program qedînayêne. Firsendêdo nîyanên bikuyo destê mordemî, mordem programê xo bi panc persanê sabîtan virazo. Ma heyf nîyo? Nê materyalî do bimanê ê rocan û ê azî rê ke hona nêameyê. Ma webal nîyo? Mordem ke programêdo nîyanên temaşe kerd, vano belkîya deqaya peyêne de xebere daya pêşkêşwanî ke uca de program virazo. Ma ku ya plansazîye?
Tayê programan de kî format nîya wo: pêşkêşwan û mêman cayê de têver de nîsenê ro û goreyê wareyê pisporîya mêmanî, mobet kenê. Normal, ûsul o wo ke verî ke mêman ey ver de ronîso û ê dest bi camatê xo bikerê, pêşkêşwan derheqê cuya mêmanê xo de cigêrayîşêk bikero. Eke mêman nuştox yan kî şaîr bo, lazim o pêşkêşwan programî ra ver kitabanê/şîîranê ey/aye ra biwano. Eke mêman sînemakar, resam, heykeltiraş, doktor, muzîkcen ûsn. bo, pêşkêşwan derheqê xebatanê înan de verî ra cigêrayîş bikero. Kesê profesyonelî nê karî nîya kenê. Hema tayê embazê ma hîç zehmet nêvînenê ke derheqê mêmananê xo de programî ra ver çîyê bimusê, ê kî derheqê mêmananê xo de heme çî bi ma, temaşewanan de pîya musenê. O wext tayê persê înan ê klîşeyî nîya benê:
- ….. ……… kam o/a? Ma şîkînîme to nas bikerîme? (Normal ganî o/a derheqê mêmanî de melumat bido.)
- Ti kitabanê/şîîranê xo de zafêrî çinayî ser o nusena? (Normal, pêşkêşwan persanê henênan perseno ke temaşewan fam keno ke ey/aye eserê mêmanê xo verî wendê.)
- Edebîyat/sînema/resim/ûsn. seba to çi yo/ya? (Ganî pêşkêşwan tey vejo ke nê çîyî seba mêmanî çi îfade kenê û seba teyîtkerdene yan kî teferuatan ci ra persan biperso.)
Plansazîye tena qiseykerdiş û hazirîya persan kî nîya. Jenerîk, kamera, muzîk û teferuatê bînî yê zê karê teknîkî kî hendê qiseykerden û amadekerdena persan muhîm ê. Zê nimûne, programêde domanan de muzîkê şiware nêno cinitene. Seba ke program nê hetan ra kî rind bo, ganî xebatkarê karê teknîkî nê çîyan weş bizanê, teknîkanê newîyan ra pey de memanê, nimûneyanê newîyan ê cîya-cîyayan ra îstifade bikerê.
seba ver bi rindêrîye şîyayene, rexneyo awankerdox zaf muhîm o
Helbet tayê hetê na mesela estê ke tena destê xebatkaran de nîyê. Seke mi cor ra zî vatbî, mordem karê ser o çiqa bigureyo, hende beno wayîrê tecrubeyî û prosesî mîyan de xo resneno beno pisporê ju karî. La sazgehanê ma de kesê ke ju karî ser o dergûdila gureyenê û benê pisporî, zaf nîyê. Mordemê di serrî dublaj keno, tam museno nê karî, ti nîyadana ke o giroto dawo qisimêde bîn yan kî kar ra veto. Sazgeh û dezgehanê kurdan de xebatkarê kirmanckî (zazakî) zê jokerî yenê gurenayene. Bi nê toreyî, dewamîye xerepîyena û kadroyê pisporî nêresenê. Nê hetî ra mesulê sazgeh û dezgehan ganî biîhtîmam bê û teyna seba ewroyî ney, seba meşteyî bifikirîyê. Resnayena însanan çîyêdo zaf çetin o, la ma pêro kî zanîme ke serkewtene kî bi kadroyanê resayeyan yena ra. Ma mesulanê sazgehanê nê karî ra rica kenîme ke raverdê wa ê embazê ke bi kirmanckî televîzyonan de xebate kenê, xo biresnê, enerjîyê xo bidê ju karî ser, tede pispor bê. Nê embazî, zê elemanê bêkar û tal nêrê gurenayene sazgehan de. Raya pêroyî ya kirmancan (zazayan) înan ra naye wazena.
Peynîye de ganî ez naye reyna vajî. Seke şaîr W. K. Merdimîn nêvano “Vîndî bîyo durr û elmas, ti çaxil ra çi pawenî?”, ewro bazarê ziwanan de durr û almastê ma bêhêrînayox ê. Coka na dinyaya dîjîtala ewroyêne de karo ke nê embazî kenê, emego ke ê ver de wenê, zaf pîroz ê, bimbarek ê. Labelê seba ver bi rindêrîye şîyayene, rexneyo awankerdox zaf muhîm o. Amancê mi o nîyo ke ez keda nê kedkaran hêçe berî. Derdê mi o wo ke xebata înan hetê senînîye ra raver şêro. Seba pêrune serkewtene wazena.
Bê destûrê nuştoxî no nuşte qet cayêk de nêno weşanayene, kopyakerdene yan vurnayene.
