Kirmanckî hetê domanan ra çiqas êno qesey kerdene?

Çi hêyf û çi dej o ke cewabê na perse mordem hama serede şîkîno bi rehetîye vaco, kirmanckî hetê domanan ra nêno qesey kerdene. Hêya, dej dano mordemî, lê na kî raştîya ma wa. Na raştîya xo kî nêşîkîme wedarîme. Wedarîme kî tarix na raştîye şaneno ra rîye ma ver. Çunke ma herkes rind zanîme ke zonê ma hetê domanan ra hama-hama qet tewr nêno qesey kerdene. Eke êno qesey kerdene kî na hûmara domanan zaf şenika û nê domanî kî bawer bike ke bi bêçikan êne mordene.

Kirmanckî de problemo tewr muhîm û can gurete, bi zonê dayika xo qesey nêkerdena domanan a. Xora domanî, kî tewr hayre verê zonê dayika xo nîye. Yane hêketa zonê ma kirmanckî kî na noxta ra dest bi ci kena û nîya şona. Xora ez kî wazena ke na noxta ra dest bi muhîmîya zonê dayike kerîne.

Muhîmîya zonê dayike

Mira gore juyo ke muhîmîya zonê dayike rind mezano, ne cire wayîr vecîno, ne kî goş kûno pa. Coka mordem gere sere de mana û muhîmîya zonê dayike rind bizano. Bizano ke hela kokê zonê dayike şonê resenê kôtî? Bizano ke hela kirmanckî qey na rewşe dero? Bizano ke hela kirmanckî qey hetê domanan ra nêno qesey kerdene?

Se ke şima kî zanenê tanimê zonî zaf hîra wo. Zon, ju sîmgêyê însanetîyo. Mordem xo mîyan de bi zonî, xo ano ra zon û îfade keno. Zon de muhîmîya tewr rindekîye kî, bêguman fikirîyayişo. Însan bi zonê dayike fikirîno. Zonê dayike aracê edaletî, heq û huqiqî,  kulturî, hunerî û aracê têduştîyo. Însan bi zon û kulturê xo, bi cuya (heyat) xo, bi kamiya xo însano. Yanê zon, roştîya çiman û royê canê însanî yo.  Zon, roj û tîjîya însanî ya. Bi kilmek zon reng û vengê însanî yo.

Mademke nîyaro, ê ma gelo ma çiqas qedr û qimet damê ci? Ma çiqas zonê dayika xo bi zere weşîye qesey kenîme? Ma çiqas zonê xo de wanenîme û çiqas nusnenîme? Ma çiqas zonê xo kirmanckî ser o recefîme? Ê ma gelo ma çiqas domananê xo de zonê xo qesey kenîme? Werhasil no husus de persî têdime benê rêze û nîya êne.

Raştî kî ma çiqas zonê dayika xo bi zere weşîye qesey kenîme?

Mordem ke zonê xo raşt bişûxûlno yane raşt binusno, raşt biwano,raşt qesey bikerone, otaw  zonî kî hem ravêr şono, hem kî  mordem raya raşte vîneno.  Rindek û kibar qesey kerdene kî yew sanata. Hondawo ke ma dest ra êna gere ma kî zonê dayika xo bi zonê de zelal û bi zonê de raşt qesey bikerime. Ma ke şaş qesey bikerîme otaw zonê ma kî roje bi roje verba vîndbîyene raye cêno. No sebeb ra kî ma gere zonê xo bi can û royê kirmanckî, bi zere weşîye qesey bikerîme, binusnîme û biwanîme. Yane qedr û qimet cidayene nîya bena. Zonê xo re wayîr vecîyene nîya bena.

Ê ma gelo ma çiqas domananê xo de zonê xo qesey kenîme?

Helbet bi domanan  qesey kerdene de rolê maye û pî zaf muhîmo. Lê se ke êno bizanitene şarê ma mîyan de tayê may û pî kî zonê dayika xo nêzanê û êy kî mecbur manenê domananê xo de zonê de xerîb (zon o ke musê) qesey kenê. Yanê şarê manê kirmancî mîyande rewşe de nîyanenê kî esta. Her ma û pî gere domanê xo bi zonê dayika xo pîl kerone.  Her domanî kî gere bi vengê lorîna dayika xo pîl bone. Seba domanî zon o tewr muhîm, zonê dayik o. La çi hêyf o ke domanî ne bi zonê dayika xo benê pîl, ne kî bi zonê dayika xo qesey kenê. Zonê dayike musayene de rolê maye û pî zaf girso. Hela qesey kerdena maye zaf muhîma. Domanê qickekî zonê dayike bi ardimê maye û pî musenê. Kam se vano wa vaco, doman zon maye ra museno. No husus de maye re zaf kar û gure kuno.

Maye se bi şitê xoyê helalî derguşê /derguşa xo virana xûya germine de lawnena û lornena kena pîl, gere hên kî bi rindekîya zonê dayike, yane bi şewqet û merhametê kirmanckî pîl kerone.

Çi hêyf û çi dej o ke domanê ma şewqet û merhametê kirmanckî ra mahrum mendê. Yane domanî  zonê kirmanckî ra, kirmanckî kî qesey kerdena domanan ra mahrum mendo. Ez hênî bawer kena ke sere hardanê na dinya ra zonê ke hetê domanan ra nênê qesey kerdene nînan ra ju kî zonê ma kirmanckî yo. Kam çi zano, belko sere hardanê na dinya ra zonê ma kirmanckî teyna hetê domanan ra nêno qesey kerdene.

Kirmanckî bi qesey kerdena domanan hesret mendo, domanî kî bi qesey kerdena kirmanckî hesret mendê. Kirmanckî vêşanê qesey kerdena domanan o, domanî kî têşanê zonê kirmanckîyê. Seke kirmanckî, seke domanî û hênî kî ma kirmanckî qesey kerdena domanan re hesret mendîme.

Sebebo ke domanî zonê kirmanckî  qeseynêkenê çik o?

Helbet sebebê şîyayîşê na rewşa xirabine zafê. Lê mordem ke na rewşa kirmanckî bicerô xo dest û na babete ser o xebate de rind amade kero, ez hênî bawer kena ke sebebê  şîyayîşê rewşa xirabine kî rind beno zelal.

Helbet sebebê qesey nêkerdena domanan zafê, lê mira gore:

1. May û pî domananê xo de, pîrîke û kalîkî ra kî tornanê xo de zonê dayika xo qesey nêkenê.
2. Mekteban de bi zonê dayike perwerde çîn o.
3. Medya kurdan (TV Kurdan) de seba domananê kirmancan programê domanan çînê.
4. Şarê ma çêyane xo de, cem û cematanê xo de, Veyve û şahîya nê xo de yane qet cayê de bi zonê xo qesey nêkenê.

Nê çîyê ke mi cor nîya kerde rêze û nusnê, nê sebebê zon nêmusayena domanana ra tayê xuyê. Yane hal û waxtê şarê manê kirmancî naye ra îbareto. Hal û waxtê şarê ma ke nîyanen bî helbet domanî kî kamîya xo ra, zon û kulturê xo ra durî manenê.  Naye ra gore gere mordem nê çîyanê nîya muhîman bicêro çiman ver û na rewşa domanan ser o vindero. Hêya, seba domanan taye xizmete ama kerdene. Ewro êndî rind xirab seba musayena domanan taye kitabî amê çapkerdene. Gere may û pî kî seba domananê xo nê kataban bicero û bi nê kitaban domanê xo perwerde kerone.

Raştî kî problemê zonê kirmanckî zê çixî erzîye pêyser. Ma ke xo mîyan de problemê manê ke zê çixî erzîye pêyser hal nêkerîme, binê çix de maneme otaw kî kes destê mara nêceno û ma binê çix ra ranêxelesneno. Ewro problemê zonê kirmanckî zafene xo bi giranê koran amê giredayene û nafa kî nêşîkîme ke nê giranê koran yakerîme. Beno ke seba tayê kesan problemê kirmanckî çînê û her çî gûl û gûlîstano, lê çi hêyf o ke her çî hênî gûl û gûlîstan nîyo. Lê ma şîkîme problemanê xoyê zonî halkerîme û rêyna her çî zê vêrî gûl û gûlîstan kerîme. Gul û gulîstan kerdene kî rêyna domanan dest der a.Yane kam se vano wa vaco têmînatê zonî domanê. Coka ez hertim vana: Ziwano ke hetê domanan ra nîyame qesey kerdene têmînatê êy ziwanî çîn o.

Wusênê Gestemerde

Nisane 2013

Not: no nusteyê mi kovara “Semah” humare 12îne de weşanîya.