Kirmanckî de nameyê tayê vaşanê yabanî – Dogan Munzuroglu

No rîpelo verên de nameyê vaşanê yabanî estê. Tayê vaşî ramitêne (kultur). Vaşê sultanî teber ra verday. Mesela, levajî (levaşî, lobîgî) xîyarî, kundirî teber ra verday. Genim, cow, korek, gilgilî kî teber ra verda. Dar û ber kî mabênê nê vaşan de çin o. Vaşê yabanî, tarrûtur mabênê nê vaşan de estê. Nameyê vaşan zêdêrî hetê Pulurî ra, hetê Xozatî ra amey arê dayene. Şarê Dêrsimî serba vaşan zaf çî zano. Bê finde ke roje be roje xo vîr ra keno. Xortê Dêrsimî no refo peyên nameyê vaşan qet nêzanê. No rîpel de nameyê 79 vaşan estê. Tayê vaşî, di-hîrê nameyê xo estê. Tayê vaşî nêweşîyan rê rind ê. Kokimê Dêrsimî nînan rind nas kenê

• Adiroke: Wisar ke ame, cayanê çinitan de en sifte adiroke kena ya. Çîçegê xoyê çeqerî estê. Wisar de cayanê çayîran de zaf rindek asena. Nîrê xo qirsin o, werteyê xo zê dullî yo. Wisar ke ame, domanî adiroke qurifnenê, nîre zê qamîsê zurna cînenê. Purê xo, nîrê xo zê tenê pirçikin o. Gina ke govdê însanî adir verdana ci, o rî ra ci rê adiroke vata.
• Albent (Alabon): Vaşêde sitin o. Tayê nêweşîyan rê rind o. Tayê cayan dê ci ra “amenvaş” vanê. Dirbetîyê ke girewto ra, ê dirbetan rê nanê piro. Dirbetî keno weş.

• Anux: Vaşêde yabanî yo. Refê zembulîr o. Waran de beno. Boya xo weş a. Çîçeganê çeqeran keno ya.
• Batovî: Cayanê huşkan dê bena. Tahmê xo tal o. Purê xo zê huskarkin o. Çîçega xo çeqer a. Vîcoyê ra zaf derg nêbena. Vanê, decê mîde rê, decê zerrî rê rind a. Çîyê ke tal bî, vanê: “Ti vana, batovî ya.”
• Belezer: Çîçegade rindek a. Sûr, sipî, mîrik (mor) kena ya. Şodir kena ya, şan tarmele bena. Çîçegê xo zê linganê bizêkan ê. Tayê cayan dê ci ra “lingê bizêkû” vanê.
• Cax: Tarî de yabanî yo. Hetê Gimgimî de zaf werîno. Hako ke ey ver de, têv danê. Tahmê xo weş o.
• Dirike: Tirkî de “ısırgan otu” vanê. Dirike, heme cayan de bena. Heme cayê xo pirçikin o. Serê pirçan de axû esto, govdê însanî vesneno. Tayê cayandê hengure ra (tirkî: böğürtlen) vanê “dirike”. A kî telîyin a.
• Dimiga: Dimiga, zê dimê gayî yo. Zê dimoçê gayî beno derg. Kokê xo qalind o. Ge-ge hende leşa mordemî beno derg. Çîçegê xoyê çeqerî estê. Tayê dewanê Dêrsimî de dimiga kûnê, masan kenê serxoş, masan cenê pê. Pelgê dimigayî bin de (kok de) perpanin ê. Meşî, meşê hemgênî çîçega dimigayî ra zaf hemgênî cênê.
• Dîlîye: Koyan de, cayanê qeracan de bena. Şitin a. Mal qet fek pira nênano. Însanî ke naye janê (ziwanê) xo ra, janê însanî rocan ra beno puç. Şitê xo axûyin o. Taya cayan de ci ra “talîye” vanê. Nanê dirbetanan, dirbetan pisnena (der kena).
• Gone: Tirkî de ci ra “keven” vanê. Vaşêde telîyin o. Cayanê bozan de, cayanê berzan de beno. Awe-mawe nêwazeno. Telîyan daye ristîman. Kokê xo zaf xorî yo. Di-hîrê qulacî binê herdî ra şono. Gone yê roca teng o. Şarê Dêrsimî gone kok ra veceno, telîyan vesneno, kûno, dano malî.
• Gelêso: Cayanê awikinan de, bukan de, mabênê dalikan de beno. Qirsin o. Di-hîrê qulacî beno derg. Boya xo weşe nîya. Bin de sungî benê. Sungê xo zaf weş ê.
• Girêvaş (Hîro) Tumanê hêgayan de, yaban de beno. Girêyin o. O rî ra ci rê “girêvaş” vato. Çîçegê xo hewz ê.
• Gurnîg: Zaf çesîtê gurnîgî estê. Gurnîg toximê (gipikê/dendikê) xo çengelîno temeqîno pirçê malî ra, kincanê îsanî ra. Toximê xo hênî dinya rê keno vila. Ju (yew) gurnîgo miqerim esto, ey ra kovik vanê. Pelgê xo kovikin o. Zê çadire beno ya. Cinî, cayêde xo ke deca, kûnê werteyê kovikî. Vanê, zaf nêweşîyan rê rind o.
• Gulike (Helîge): Tayê cayan dê ci ra “çîrîş” vanê. Gulike deştan de, koyan de bena. Pelgê xo perpanin ê. Boyna (boya xo zaf a), boya xo ra ya rocê ra bellî bena. Milet, wisar ke ame, poceno weno. Şarê Dêrsimî ci ra zaf hes keno. Kokê golike vecenê girênenê. “Nêweşîye rê, sujî rê rind o”, vanê. Gulike wisarî vecîna, dayasê vîştê tarmele bena, şona. Ju (yew) ke bî nêweş, bî ke meftun, gonarcê xo ser o nevêsa, ci ra vanê: “Zê gulike tarmele bî şî.”
• Gizêre: Kokê xo werîno. Purê xo kî wisarî werîno. Koyan de bena. Purê xo zê marşungan, zê nanê pepûkî yo. Kokê xo zê pîvokan o. Tirkî de ci ra “yumru kök” vanê. Tahmê xo zaf weş o. Cinsê silqî ra yo.
• Guriz: Tarode gurizin o. Hetê Mamekîye de ci ra “celezade” vanê. Pocîno, têv dîno, werîno. Heme cayê xo telîyin o. Telîyê xo hurdî yê, eke amey potene, benê vîndî şonê. Çîçegê xo hewz ê. Ju (yewer) rê ke marî da pede, guriz şit de tenê pocenê, nanê piro. Vanê, axuyê marî rê rind o. Maya mi vatêne, “Pisînge ke mar werd, dime ra şona guriz wena.”
• Hêlikê Pisînge: Vaşêdê yabanî yo. Wextê toximî ke ame, qerpuza xo zê helikê pisînge bena girs, aye ra ci ra “hêlikê pisînge” vanê.
• Fîsega Heşî: Zê fîsegê rencî morî de (mîrik) werteyê ju (yew) kovikî ra vecîna. Tayê cayan dê qamîso ke werteyê xendekan de beno, sereyê xo zê fîsegê gipike dano, aye ra ke tayê cayan de“fîsega heşî” vanê.
• Fisa Heşî: Çeşîtêde sungan a. Çayîran de, cayanê duzan de bena. Gilorikin, sipî vecîna. Bîyê ke qert, peqena (pişçîna) werte ra tozêde boyin vecîno. Aye ra ci ra vato “fisa heşî.” Mal fisa heşî qet nêweno.
• Hengure: Tirkî de “üzüm” vanê. Tayê cayan de dirike rê (böğürtlen) “hengure” vanê. Raşta xo “dirik” a. Telîyin a. Êmişê xo zaf weş o, zê tenê merxoşan.
• Herîgop: Telî yo. Sereyê xo gipikin o, gipika xo gilorikin a. Cayanê huşkan de, cayanê berzan de, koyan de, heme ca de beno. Meşê hemgênî çîçeganê ey ra zaf hes kenê. Ju (yew) de ke nêweşîya kotîyê vecîyaye, nîşça bifetelîyo, ci ra vanê, “Tey herîgop vecîyayo.”
• Kenger: Vaşêde telîyin o. Tarrê xo zaf weş o. Hem kewe (teze), hem pote werîno. Kenger di qelfî yo.
  
  
• Kengero şîrik: Tahmê xu zaf weş o. Nîrê xo zaf derg, zaf qalind nêbeno. Bî ke huşk, qurifnenê, kok ra şit vecîno. O şit ke bî huşk, ci ra vilince vecîno. Deşta Pulurî de kengero şîrik zaf o, ci ra zaf vilince (tirkî: sakız) vecîno.
• Kengero talik: Zê tal o. Kengerê şîrikî ra beno girs, beno derg. Gipika xo tenê daha girs a. Bê finde ke nê kengeran ra vilinco sipî nêvecîno. Vilincê xo kewe yo, şîya yo. Tahmê xo zaf weş nîyo. Herdê Dêrsîm de kenger zaf o. Ju (yew) ke şî xeribîye, ci ra vanê, “Bîyo kengerê verê vayî.”
• Kevze. Vaşê binê aw a. Tirkî dê ci ra “su yosunu” vanê. Werteyê deran de, cayanê awikan de beno. Awikanê germinan ra hes keno. Binê awe cêno xo ver. Tayê cînsan de gilê xo vecîne serê awe, çîçege keno ya. Werteyê kevze de maxluqatê awe, lolikî û tujurigî xo darenê we. Cow ke vecîno serê awike, çîçeganê sipîyan keno ya.
• Kovik: Zêdêrî verê awikan de beno. Kovçê xo zaf benê hîra. Gipika xo gurnikin a. Kirmanckî de vaşê ke zê perpanin ê û pelgê xo hîra yê, înan ra kovik vanê. Çîyo ke kenê fekê meşke, do verdanê ci, aye ra kî kovîk vanê.
• Kunkor: Koyanê berzan de beno, şitin o. Govdê xo zê gurizin o. Purê xo kî dercênîyin o. Tahmê xo tal o. Binê kunkorî de kî sungî benê. Sungê xo sipî yê, girs ê, weş ê. Şitê xo ke cayêde însanî gino, veşneno. Mal wisarî zaf nêweno. Hama miletê Pulurî wisarî vecîyayêne ko, kunkor çinitêne, lod kerdêne, zimistanî çesanganan xiz kerdêne, qiresnayêne, ardêne dayêne malî. Malî zê sole werdêne. Wisarî boya xo weşe nîya, zimistanî, bî ke huşk, zaf bena weşe.
• Kirotî: Cayanê çinitan de beno. Çeşitêde “Gümüş Otu” yo. Texmînê mi ra no name tirkî ra ame. Dendikê nê vaşî çin ê. Vaşê xo boxim-boxim o. Mal kirotî ra zaf hes nêkeno.
• Koreko Zureker: Mabênê ekinan de beno. Zê korekî yo, hama nêwerîno.
• Kuncî: Tayê cayan de ci ra “zegerek” vanê. Tirkî dê ci ra “susam” vanê. Kuncî, tenê (dendik) xo şîya yo. Ronin o. Werteyê hêgayan de beno.

Dogan Munzuroglu