Îzah: Referandumê Kurdîstanê Başûrî

Seba kurdan û seba dinya referandumê Kurdîstanê Başûrî gamêda tarîxî ya. Da-panc mîlyonî kurdî besekenê ewro, 25. êlule de, raya xo bidê eke wazenê paçeyê Îraqî bimanê yan ney. La referandum tam yeno ra çi mana û teferuatê ci senîn ê? Yew xulasa.

Melumato Bingeyên

• Referandum tena Kurdîstanê Başûrî de yeno kerdene. Çîyo ke muhîm o: tena mintiqayê Herêmê Kurdîstanî ney, la cayê Başûrî yê ke teberê nê herêmî de la binê hukm û sitara pêşmergeyan der ê, uca de kî referandum yeno kerdene, sey nimûne Şengal û Kerkûk de.
• Eke ma farz kenîme ke pêro pîya 36-45 mîlyonî kurdî estê na dinya de, o wext nînan ra dorê %25 Başûr de ciwîyenê. Ser o kî, %17 yê nufûsê Îraqî kurd o.
• Qanûnê bingeyî yê Îraqî yo newe cengê DYA ra dime, serra 2005 de ronîyaya û tede herêmê Kurdîstanî sey herêmêde federal qebul bîyo. No herêm de parlamento û artêşa taybetîye (pêşmergeyî) estê. Goreyê qanûnê bingeyî qet maddeyî duştê heqê kurdan der o ke referandum bêro kerdene, çin ê.
• Referandum hetê Heyetê Weçînitişî yê Berzî ra virazîyeno. Nê heyetî zere de temîlkarê 14 partîyanê herêmî, PDK, YNK û Yekgirtû kî tede, estê. Partîyanê Goran û Komalî heyet red kerd û waşt ke parlamento nê qerarî bido. Serekê heyetî serekkomarê Herêmî Mesûd Barzanî yo.
• Roja 7. êlule de Heyetê Weçînitişî yê Berzî qerar dabî ke referandum 25. êlule de bêro kerdene.
• 15. êlule de parlamentoyê Kurdîstanî di serran ra tepîya reya verêne kom bî û qanûnî referandum qebul kerd.
• Raydayîş saeta 08:00 ra heta saeta 18:00 şono. Eke hewce beno, sindoqî tenêna herey cadîyenê.

Persê Referandumî

• Perso ke referandum de yeno pers kerdene, no yo: “Ti wazenî/a ke Herêmê Kurdîstanî û mintiqayê teberê hukmatê Herêmê Kurdêstanî de bibê dewletêda xosere?” Raydayoxî besekenê cewabê “Heya” ya kî “Ney” bidê.
• Pers hem bi kurdkî hem kî bi erebkî, tirkmenkî û sûryankî pêşkêş beno

Raydayox û Sindoqî:

• Pêro pîya 5.338.000 raydayoxê resmî estê.
• 3.280.462 raydayoxî goreyê çar qezayanê Herêmî pare benê: Hewlêr, Dihok, Silêmanî û Helebce. Hûmara sindoqan goreyê qezayan na ya:
  • Hewlêr: 1.118.775 raydayoxî, 498 sindoqî
  • Silêmanî: 1.299.820 raydayoxî, 476 sindoqî
  • Dihok: 771.867 raydayoxî, 264 sindoqî
  • Helebce: 90.000 raydayoxî, 27 sindoqî
• 1.907.538 raydayoxê ke teberê Herêmê Kurdîstanî der ê, nê yê:
  • Kerkûk: 889.373 raydayoxî, 244 sindoqî
  • Dîyala: 800.000 raydayoxî, 244 sindoqî
  • Neynewa: 218.165 raydayoxî, 244 sindoqî
• Ser o kî, duwelan ra kurdî eşkenê pê raya Înternetî ray bidê. Raydayîşo onlîne 25. ra heta 25. êlule rakerde bî. Texmîn beno ke xerîbîye de 150.000 kurdê raydayoxî estê.

Reaksîyonî

• Wexto ke referandum ame îlan kerdene, xeylê hukmatî û dewletî duşt de vejîyayî. Bêsurprîz, Bexdad, Anqara û Tehran her hîrê mudaxeleyê referandum û heqê çarenuştişê kurdan kenê. Her hîrê dagîrkeran tehdîd kerd ke ê sînoranê xo bigêrê û Kurdîstan boykot bikerê.
  • Hukmatê Îraqî vano ke referendum îlegal û teberê qanûnê bingeyî yo. Parlamentoyê Îraqî ray da ke red bikero, Dadgehê Serekî kî qerar da ke bêro vindarnayene.
  • Tehran ra vajîyayo ke hetê yewîya Îraqî keno. Heyetê Asayîşê Neteweyî yê Îranî da zanayene ke temsîlkarîyanê xo Kurdîstanê Başûrî ra peyser anceno. Eke Herêm referandum keno, hukmatê Îranî tehdîd kerdo ke têkilîya xo bibirno.
  • Tirkîya ra kî redkerdiş û muxalefet yeno. Hukmatê tirkan ra gore no referandum ver bi asayîşê Tirkîya tehdîd o, a do netîceyê ci qebul nêkero. Bitaybetî herêmê Kurdîstanî ke tede tirkmenî ciwîyenê, seba hukmatê Tirkîya mane yê.
• Dewletanê dinya ra vengê cîya-cîyayî ameyî. Yê tewr muhîm, DYA, Îngilîstan û tayê welatanê Ewropa yê bînan rica kerd ke Başûr referandum taloq bikero bi 2018. Yewîya Miletan kî duştê wextê referandumî de vejîyaye, va ke nika cengê ver bi DAÎŞ tenêna muhîm o.
• Îsraîl hetkarê referandum û xoserbîyayîşê Kurdîstanê Başûrî yo

Ekonomî

• No taw Herêmê Kurdîstan %20 yê petrolê Îraqî kontrol keno. Eke rojêk beno xoser, des vetoxanê petrolî yê OPEC ra beno yew. Coka Kurdîstan pîyaseyê petrolî de rolêde muhîm gêno. Labelê, pîyaseyê petrolî bi xo pêt nîyo û seba ke Başûr derya nêreseno, eksportkerdiş bê destekê cîranan mumkîn nîyo.
• Heta ewro hukmatê Kurdîstanê Başûrî ekonomîya welatî hende raver nêberda ke Başûr besebikero xoser o biciwîyo. Petrol ra teber kî xeylê qisimê ekonomî hîna peysermende yê.
• Netîceyê ekonomîkî yê referandumî hema eşkera nîyê. Herçiqas ke dewletanê cîranan tehîd kerd ke ekonomîya Kurdîstanî boykot bikerê, heta ewro wina hereket nêkerdo.

Netîce

• Referandum bi xo girêdayeyê qet aksîyonêk nîyo, tena anketo resmî yo. Seba PDK referandum gama xoserî ya verên a. La YNK û Goran va ke netîceyê referandumî mecburî cîyabîyayîşê Îraqî ney, la xurtkerdişê pozîsyonê Herêmî duştê Bexdadî der o.
• 1990an ra bi nat Başûr bi xo nêm-xoser o, referandum na xoserîye keno resmî û beno ke serranê ameyoxan de kî beno gama verêne ya muzakeranê xoserî û dewletbîyayîşî.
• Referandum ra dime kî ancîya problemê sîyasî yê Başûrî hel nêbîyê: serekîya îlegale ya Mesûd Barzanî û wedardişê parlamentoyî, meseleyê bingeyên ê. Seba ke Kurdîstanê Başûrî besebikero xo îdare bikero, gerek sîstemê demokrasî reyna bêrê aktîf kerdene.
• Hîrê faktorê referandumî muhîm ê. Yew, seba dinya mesajêde muhîm o ke kurdî wazenê bidê dewleta xosere. Di, seba xêzkerdişê sînoranê Kurdîstanî, çike mintiqayê teberê Herêmî de kî teder ê. Hîrê, seba kurdanê parçeyanê bînan ke hewnê xoserî û azadîye vînenê no referandum beno çilaya hêvî.