Edebîyatî ser o zaf qal û tarîfî estê, zaf fikrê cîyayî virazîyê. La nê fikran de yew nuqte esto ke pêro pisporî hemfikir ê. Hemfikirîya pisporan de ma şikînîme naye kilmek vajîme ke edebîyat aktîvîteyê ziwanî yo. Çike ziwan ke çin bo, edebîyat zî nêbeno. La edebîyat ke çin bo, ziwan kêmî maneno, raver nêşono. Coka edebîyat nak ra girêdayeyê ziwanî yo, aktîvîteyê ziwanî yo.
Edebîyat bîyeran, fikran, hîsan, xîyalan bi ziwanêde taybetî, estetîk, qalkerdiş û nustiş o. Yanî, bingeyê edebîyatî ziwan o, la no ziwan taybetî yo.
Yanî, bingeyê edebîyatî ziwan o, la no ziwan taybetî yo.
Edebîyat yew tewirê îlmî yo. Tarîxê îlmê edebîyatî zaf derg o. Tarîx de edebîyat verî bi qal virazîyo. Coka naye ra vanê “edebîyato fekkî”. Vajîno ke “ver de vate estbî” la vateyî, seba ke qeyd nêbîyêne, ge-ge vîndî bîyêne. Ya zî, cayê arşîv û adresa vateyî mezgê însanan bî. Mezgê însanî nêşikîyêne pêro vateyan qeyd bikero, biresno nefşê ameyoxan. Dima ke nustiş peyda bî, edebîyat bi nuşte virazîya ke naye ra vanê “edebîyato nuştekî”. Edebîyato nuştekî ke dest kerd ci, êndî edebîyatê vateyî qeyd bîyêne. Seba naye vajîno ke “vate şono, nuşte maneno”. La nuştiş, eke bibo, eke binusîyo, maneno. No zî ancî girêdayeyê ziwanî yo. Ziwan ke çin bo, nuştiş zî nêbeno. Nuştiş ke çin bo, ziwan reyna vate ra maneno. Ziwano ke tenya vate ra bimano, raver nêşono, tepîya maneno, ver bi vîndî bîyene şono.
Edebîyato fekkî zemîn û bingeyê edebîyatê nuştekî yo. Edebîyato nuştekî efsaneyan û şanikan, deyîran û kilaman ra vecîyo. Nimûne: bingeyê edebîyatê ereban vatiş û kilamê ke bedewîyê ke çolan de, deweyan ser o, nê qalkerdişan ra vecîyo. Tarîxê edebîyatê nuştîşê kurdan de zî rolê dengbêjan zaf muhîm ê.
Edebîyat di beşan ra virazînê: klasîk (kan) û modern (newe). Edebîyato klasîk, ya zî edebîyato kan, qalkerdiş û nuştişê xo ebe qaliban ê. Nê qalibî ebe peymê çekuyan, heceyan û cumleyan ê. Edebîyato modern, ya zî edebîyato newe, klasîk ra yeno la metod û qalibê edebîyatê klasîkî terikno, prensîbê xo yê neweyî peyda kerdo. Tarîxê her şar û miletî de edebîyat merhaleyê klasîkî de vîyarto, resto merhaleyê modernî. Goreyê raverşîyayîşê sosyal û ziwanê miletan, edebîyato modern zî cayê xo girewto. Coka edebîyato modern pêro miletan de yew tarîx de nêvirazîyo. Edebîyato modern bi esas verî welatanê Ewropa de peyda bîyo. Çekuya modernî zî xora Ewropa ra, latînkî ra peyda bîya.
Binê tesîrê ezberan û dînan ra dûrî kewto, bi zanayîş û bi aqilêde îlmî resto realîstîye.
Edebîyato modern bi esasî dewrê ronensansî de resto kamîya xo, rastîya xo. Bi metodêde newe, estetîko newe, qalibanê xo yê teng û kanan ra vecîyo, tewirê xo zelal kerdo. Binê tesîrê ezberan û dînan ra dûrî kewto, bi zanayîş û bi aqilêde îlmî resto realîstîye. Edebîyato modern tenya qalê bîyeran nêkeno, nuştoxî goreyê hunerê xo mesajan danê, qalê “rindîye û xirabîye” kenê.
Tewirê edebîyatê modernî
Şîîre: Nuşteyê ke hîsan, xîyalan, fikran bi coş û kelecanîye, ebe minasîbîya vengan û rêzê cumleyanê kilman qal kenê, înan ra vanê. Şîîre nê hîsan ebe manayan bar kena, kilm nusena. Yanî, mana zaf, qal kilm o. Babete bi estetîkîya manayan û çekuyan, bi giranîya hîsan nusena. Ebe nê prensîbê xo wendoxan ser o goreyê şuxulnayîşê xo tesîr kena. Şîîre de şaîrî, bi vateyêde bîn (eke minasîb o), canbazê çekuyan ê. Ma yew nimûne bidîme:
“Çewlîg, germ o”. Nika na cumle vateyê şîîre nîyo. Naye de yew xebere esta. La eger ke ez vajî “Germ, Çewlîg o”, îta de mana esta ke wendoxan fikirneno. Gelo “germ” se beno “Çewlîg?” Îta de çekuya germî manaya xo vurna, bîya manaya heskerdişî. Îta de heskerdena Çewlîgî esta. Yanî, canbazîya çekuyan îta de xo şuxulneno.
Hîkaye (Sanike): Bîyerê ke bîyê û mumkin o ke bibê, înan ser o, çarçeweya înan de, serbest qalkerdiş o. Hîkayeyî seba ke nê çarçeweyan de zaf nêbenê dûrî, zaf derg nîyê. Hîkayeyan de zafêrî yew babete, yew kes esto. Hîkaye dormeyê na yew babete û yew kesî de şuxulîna, babetanê bînan nêkena ci.
Roman: Hîkaye ra cîya, eserê ke ciwîyayîşê însanî, bîyer û rewşa înan, eleqedarîya însan û sosyalî, dinya û hîsê înan dergaderg, xorîn, ebe prensîbê xo yê serbestî nuştiş ê. Romano modern de babete çi bena bibo, çîyo muhîm estetîk û tewirê qalî yê. Romano modern nê çar lingan ser o virazîne. Ca, wext, şexsî û qalkerdiş. Ma kilmek qalê nê lingan bikîme:
- Ca: Bîyerî kotî de vîyarenê û vîyartê, ebe der û dormeyan, ebe dîmenan, bi metodêde alegorîk nîşan danê
- Wext: Nê bîyerî çi wext bîyê, se bîyê, bi sebeban û eleqedarîya sebeban dano zanitene.
- Şexsî: Kesê nê bîyeran der ê, nê bîyeran de wayîrê rolî yê, nê bîyeran de ciwîyenê, çi ameyo sere, rastê çi bîyê û benê, karekter û xuya nînan, dergaderg nusîyenê.
- Qalkerdiş: Bîyeran bi ziwanêde estetîk şuxulnayene nîşan danê. Yanî, roman nê bîyeran ebe ziwanê roje ke roje de umûmî pê kar anê ney, ney ra raver ziwanêde taybetî estetîk şuxulnenê
Romano modern de yew babete bibo zî, nê babetan ra babetê bînî zî vecenê, yewbînî ra girê danê. Romano modern de meraq esto, sîndor çin o. Yanî, xeyalê nuştoxî tenya bi yew ca, mekan û yew qehreman ra xo teng nêgêno. Nuştoxî çiqas ke besekenê, sîndor heta uca yo. Fantazîya nuştoxî goreyê besekarîye hîra yo. Edebîyat de, mavajîme şîîre de seke şaîrî canbazê çekuyan ê, roman de zî nuştoxî canbazê cumleyan ê.
Fiqra (Yarenîye): Ciwîyayîş de nakokîyan ebe huyayîş şuxulnenê, qal kenê. Nê huyayîşan de mesaj esto, fikr esto.
Tîyatro: Hîsan û bîyeran sahne ra nîşan danê, musnenê.
Cor de tewîrê edebîyatê ke ma qal kerdî, nînan ra teber helbet meqaleyî, nuşteyê tarixî, bîyografîyî, vîrardişî, roportajî, nuşteyê sîyasetî zî pêro edebîyat o. Ma nê qalkerdiş û tarîfê kilmekan ra dime nika tayê qalê edebîyatê kirmanckî yê modernî bikîme.
Edebîyatê Kirmanckî yo Modern
Lehçeyanê kurdan ra lehçeya ke tewr tepîya menda, çi heyf ke kirmanckî ya. Bi vateyêde bîn, lehçeya ke zaf bîya asîmîle, zaf tepîya menda, zaf muşgulatê xo estê, kirmanckî ya. Ziwan ke tepîya bimano, edebîyat zî tepîya maneno. Coka edebîyatê kirmanckî yo modern goreyê lehçeyê kurdan ê bînan ra herey peyda bîyo. Tarîxê kirmanckî de ma vînenîme ke heta hezar û new sey û şeştî (1960) yew esero modern ê kirmanckî çin o. Na serre ra dime ma newe rastê tayê metn û nuşteyanê modernan benîme. La hîna zî sey eser nêasenê. Hezar û new sey û şeştî û hîrê de (1963), reya verêne ma rastê yew kovara ke nameyê xo Raya Newe ya, benîme. Na kovare de ma rastê tayê nuşteyanê folklorî benîme ke ebe metodê modernî nusîyê. Na kovare ra dime ma 1979 de rastê yew kovara bîn a ke nameyê xo Tîrej o, benîme. Na kovare de tayê hîkaye û şîîrê modernî nusîyê. Raya verên a ke nuşteyê modernî na kovare de tayê zêde yê.
Ma serra 1988 de reya verêne rastê yew eserê kirmanckî yê modernî benîme. Na şîîr a, nameyê xo Herakleîdos o, nuştox Malmîsanij o. Nê eserî ra dime mabênê merhaleyî de şîîrê modernî yê kirmanckî rew bi rew têdima vecîyê. Heta nika se ra zêde eserê şîîrî çap bîyê. Nê şîîrî zafêrî goreyê halê kirmanckîya demê xo bi kalîteyêde estetîkî nusîyê. Ziwanê xo zelal o. Nê şîîran de babeta tayêne de metode dîdaktîkîye bibo zî, giranîya babete zafêrî hesretê welatî, hal û merhaleyê welatî, heskerdene, eşq û xem ser o ya. Nê şîîrî qet şîîranê dewrê ewroyî de tepîya nîyê. Tayê şîîran de girmerêde xerepîyayê, tekrar kerdene, tayê zî qalkerdişê prensîbê şîîrî de dûrî bikewê zî, raverşîyayîş aseno. Zafêrîya nê şîîran bi metodê şîîrê lîrîkî nusîya.
Romanê kirmanckî de tesîrê vateyê ziwanê bandure (tirkî) zaf şenik o.
Destcikerdena serranê di hezarî ra (2000) ma rastê eserê hîkayeyanê modern ê kirmanckî benîme. Heta na roje hîris eseran ra zêde hîkayeyî çap bîyê. Nê hîkayeyan de zî zafêrî kalîteyê xo berz ê. Nuştoxî metodê qalkerdişê xo de besekar ê. Tayê hîkayeyan de bala mi bi xo ancena ke qelema nuştoxan weş û dewlemend a. Tayê hîkayeyan de nuştoxî binê tesîrê mantiqê qalkerdişê tirkî de, mabênê nuşteyê xo de mana û tahme bikerê cêr zî, dewamê nuşteyê xo de ancîna na kêmasîya xo ra raxelesînê. Hîkayenuştoxanê kirmanckî de hîrê-çar nuştoxî estê ke mi waşt yew bi yew derheqê înan ser o dergaderg qal bikerî. La ez kilmek vajî ke nê nuştoxî hîkayeyan ra zaf besekar ê. Qelem û metodê qalkerdişê înan heta peynîye kalîteyê xo berz ramenê. Nê nuştoxî, her çî ke nusenê, kalîteyê xo ra qet nênê cêr, bi tecrubeyêde dewlemend kalîteyê xo berz kenê.
Hîkayeyê kirmanckî bi giranîye şexsan ser o yê. Yanî, bîyerî binê tesîrê şexsan ra qal benê. Bi vateyo bîn, bîyerî girêdayeyê şexsan şuxulînê.
Ma serranê di hezarî ra dime ancîna raya verêne rastê romananê modern ê kirmanckî benîme. Ê serran ra nata nêzdîyê 12-13 romanî çap bîyê. Goreyê mi romananê kirmanckî bi kalîteyêde berz dest kerd ci. Ancîna ez bi xo vînena ke her çî ke şî, no kalîteyê romanê kirmanckî beno berz, beno raver. Romanê kirmanckî de tesîrê vateyê ziwanê bandure (tirkî) zaf şenik o. No zî seba romanê kirmanckî avantaj o. Avantajo bîn no yo ke romanê kirmanckî de tesîrê partî û îdeolojîyê partîyan zî zaf şenik o. Giranîya nê romanan welat, hesret, herb, heskerdene bibo zî, babetê zaf tewirî ebe qehremanê tewiran mesajê xo zî bi tewir danê. Romanê kirmanckî de ziwan bi esasî, bi giranîye zelal, xorî û weş şuxulîno. Nê romanan de tayê metodê alegorî zî estê.
Ma ancîna bi esasî serra 2000 ra dime rastê tîyatroyê kirmanckî benîme. Heta nika çar-panc tîyatroyî peyda bîyê. Nê tîyatroyan ra yew-di eseran ra ancîyê sahne. Tîyatroyê kirmanckî de zêde babeta sosyalî û rewşa roje şuxulîyê. Dîyalogî zafêrî mesajê raver û rewşa demî danê. Babetan de ancîna rewşa welatî, hesret, eşq, sareberzkerdene zî esta. Tîyatroyê kirmanckî de giranîye komedî û dram ê. La çîyo ke bala mi ancena, tîyatroyê kirmanckî de ziwan ge-ge lêl o. Ziwan ke lêl bibo, zelal mebo, goşdarî rind fam nêkenê. Yew cumle de ke yew çeuye fam mebo, manaya cumle zî fam nêbena. Bê na kêmasîye, tîyatroyê kirmanckî ewro şenik bibo zî, cayê xo girewto, bingeyê xo peyda kerdo. Bê tîyatroyî heta nika (goreyê dîyena mi) di skeçê kirmanckî zî estê.
Avantajo bîn no yo ke romanê kirmanckî de tesîrê partî û îdeolojîyan zaf şenik o.
Heta nika çar-panc eserê fiqrayî çap bîyê. Nê eseran de babet û bîyerî zafêrî mintiqayan ra teber û hîra nîyê. Yew eser de ma rastê fiqrayanê welat û şaranê bînan zî benîme. Fiqrayê dergî zaf besekar nîyê. Ziwanê tayê fiqrayan de rastnuştiş ra zaf zelal nîyê. Mantiqê fiqrayan de zafêrî mesajî zaf xurt nîyê. Armanc huyayîş bo zî, dîdaktîye ra kêmî yê. La nê fiqrayî her çî ke binusîyê, raver şonê tecrubeyî zêde benê, ziwanê fiqrayan zî do zelal bibo.
Kirmanckî de eserê vîrardîşî, gramerî, kitabê domanan, antolojî, bîyografî, arêdayîşî zî estê. Heta nika hûmara pêro eserê kirmanckî 300 ra zêde yê. Nê eseran ra zafêrî şîîr û hîkaye yê. Heya, nê eserî pêro eserê modern ê kirmanckî yê. La muşgulat hîna no yo ke derheqê gramer û rastnuştişî de xeletîye zî ma vînenîme. Henî ke tayê eseran de nuştoxî goreyê prensîbê gramerî ra ney, bi zanayîşê xo, bi keyfê xo nusenê. Oxir ke nuştoxî şikînê goreyê keyfê xo babeten weçînê, binusê, la nêşikînê gramer zî goreyê keyfê xo bişuxulnê. Çike edebîyat kar û aktîvîteyê ziwanî yo. Ziwan zî girêdayeyê prensîbê ziwanî yo.
nuştoxî nêşikînê gramer zî goreyê keyfê xo bişuxulnê.
Edebîyatê kirmankî yo modern ra ke qal bibo, helbet ma kovara Vateyî ra zî gerek qal bikîme. Çike kovara Vateyî bingeyê edebîyatê modernî yê kirmanckî de wayîrê rolêde esasî ya. Kovara Vateyî 1997 de vecîyaye. A serre ra nat weşanê xo dewam kena. Coka xebata kirmanckî ser o weşano tewr derg Vate yo. Karo yewin, standardîzekerdişê kirmanckî, yê Vateyî yo.
Seba ke sîyaset û edebîyat yewbînî ra eleqedar ê, ma tayê qalê sîyasetî bikîme. No seba rewşa ma ya ewroyî taybet û muhîm o. Ziwanê yew şarî ke qedexe bo, nê qedexeyî şiknayene de rolê sîyasetî bêşik yewin û verên o. La qedexe ke şikîya, ziwanê sîyasetî gerek ziwanê şarê xo bo. Eke nîya mebo, êndî sîyaset xizmetê ziwanî ra vecîno, beno astengê ziwanî. Nika sîyasetê ma (kurdan, îlam ke vakur) derheqê ziwanî de (zafêrî) nê rolê xirabî der o. Yanî, qedexebîyena ziwanê ma şikîya, la ziwanê sîyasetê ma, partîyê ma, ancîna ebe ziwanê asîmîlasyonî şuxulnenê, dewam kenê. Coka edebîyatê modernî yê kirmanckî de çîyo ke bala mi ancena (qaso ke ez zanena), qet yew eserê sîyasetî çin o.
Serra 2000 ronesansê kirmanckîya modern o
Ma nêşikînîme nê pêro eseranê kirmanckî ser o yew bi yew vindîme, binîrxnîme. No karêde zaf giran û derg o. La hîna ke mi nê nuşteyê xo nêqedêno, çîyo ke ez wazena vajî no yo ke serra 2000 ronesansê kirmanckîya modern o. Êndî kirmanckîya moderne resta kamîya xo, kewta raya xo. Na raye akerde ya, roştî ya.
Çimê ma zî roştî bo!
