Awirê Sey Rizayî

Ez dewe de ameya rîyê dinya. Heta hewtserrîya mi kî keyeyê ma dewe de bî. Serra 1993 de seba ke mektebê ke dewanê ma de estbîyî ameybî girewtene, ma û pîyê mi ez ruşnaya Xarpêtî. Di amikê mi uca de ciwîyayêne. Ez ruşnaya leyê înan ke ez uca dest bi mektebî bikerî. A serre seba mi raşta kî xeylê çetine bîye, çike her çîyê Xarpêtî mi rê xerîb û xam bî. Dewe de her kes bi zonê ma kirmanckî ya qisey kerdêne, la Xarpêt de bi tirkî ya. Dewe de mi her kes nas kerdêne, la Xarpêt de tenya çend mordemî. Dewe de ez hetê hereketî ra wayîrê azadîya bêsîndorî bîya, mi ko û gêris, dere û derxane nêverdayêne. La Xarpêt de ez mehkûmê ê kuçeyî bîya ke keyeyê amika mi tede bî. Seba mi şanso jukek o bî ke cîranê der û dormeyê amika mi kî kirmanc bîyî. Înan verê ra dewanê Kurmeş û Devdirêj yê Dêrsimî ra koçê dewanê Koruk, Sun, Cabar û Mixi yê Xarpêtî kerdbî û zafane bi kirdaskî (kurmanckî) ya qisey kerdêne. Mektebo ke ez şîyêne ci de, domanê tirkî kî estbîyî. Reya verêne bîye ke mi tirkî nas kerdêne. Helbet o wext ma doman bîme û tirk çi yo kirmanc çi yo, ma nêzanitêne. Ma heme doman bîme û hende. La sîstemê perwerdeyî yê dewlete mîyan de hayî rê kamîya xo bîyayîş, zaf herey nêkuno. Tirêm şima meraq kenê ke senî?

Sinifa juyîne bîye, ma da-hîris wendekarî pira-pira nuştene û wendene musayêne. Hona ke mi dest bi mektebî nêkerdbî, pîyê mi herfî û nuştene musnaybî ra mi. Coka mamostaya ma sinife mîyan de eleqeyêdo xusûsî musnayêne mi. Aye zanitêne ke ez kirmanc a, dewij a. La seba ke ez ê domananê tirkanê sûkijan ra tepîya nêmendêne, aye mi ra zaf hes kerdêne. Amika mi zaf rinde bîye, mi ra zaf hes kerdêne. Herçend juyade feqîre bo kî, ez domananê xo ra nêçînitêne we. Eke letikê nanî bidayêne înan, di letikî dayêne mi. La mi zaf bêrîya maya xo, waya xo, dewa xo kerdêne. Ez mekteb de tim berbayêne. Mi bêrîya sanikanê pîrike û lewpanayena kalikê xo kerdêne.  Mi tim dua kerdêne ke wa meşte pîyê mi bêro û mi bero dewe.

Mi bêrîya sanikanê pîrike û lewpanayena kalikê xo kerdêne

Serra bîne (1994) adir nayî dewanê Dêrsimî ra, zafê înan vesnayî. Dû û qîrayîşê miletî vejîya asmên ro. Şar mecbur mend, keyeyê xo bar kerdî, şîyî xerîbîye. Hergu juyî xo eşt cayê, xo şana binê bextê. Helbet nê tofanî ra ma kî para xo gurete. Dedêdê mi verê ra keyeyê xo berdbî Manîsa, uca de gureyayêne. Venga ma da, va bêrê Manîsa. Ma kî koç kerd şî. Yeno vîrê mi, ma ke otogarê Xarpêtî de seba otobuse pîtêne, barê ma ju doşege, ju orxan, ju balîşna û di telîsê kincan bî. Ez, may û pîyê mi, waya mi û apêdê mi. Ma nîştî ci, ver bi “Xerb”î şîyî.

Ez zaf derg mekerî, ma qezaya Soma ya Manîsa de heşt serrî binê şertanê sextan de weşîya xo ramite. Pîyê mi karkerê înşatan bî, maya mi kî karkera hêgayan bîye. Keyeyê ma zêrzemînêk bî ke tede awe û destawxane çînîbîyî. Baxçeyî mîyan de çirrê estbî, ma awa xo aye ra dekerdêne. Destawxane kî kuncikê baxçeyî de koxêk bî, eke bî şewe ez zaf tersayêne şêrî ci. Mi waya xo ya ke mi ra serrê qij a hewnê şîrinî ra raweznêne. Mi bîyêne bajîyî ro, a xo dima kaş kerdêne, berdêne baxçeyî mîyan de kemerê ser o dayêne ronîştene. Heta ke ez vejîyêne teber, mi ewnîyayêne ke a kemere ser o hewn a şîya. Çîyê xirabinê ke ma seba kirmancîyênî û elewîyênîya xo dîyî kî wa nika vinderê.

kesî nêtewrayêne vajo “kurd, kurdkî”

Destpêkê serra 2000 de welatê ma de ceng nîsbeten sukût bîbî. Milet pira-pira agêrayêne dewanê xo, banê xo reyna viraştêne. Pîyê ma va “Ma yîme agêrîme, şîme welat.” La seba ke ez êndî resabîya çaxê lîse û Dêrsim de lîseyê rindî çin bîyî, pîyê ma qerar da ke ma Xarpêt de ca bîme. Ey ez rew ra ruşnaya, mi xo qeydê lîseyêda rinde kerd. Amikanê mi seba ma ban kîra kerd. Ma keyeyê xo ard Xarpêt. Lîseya ke mi tey wendêne, merkezê sûka Xarpêtî de bîye. Wendekarê kirmancî tede kêmî bîy. Lîseya kirmancan bellî bîye, wendekarê kirmancî %90 şîyêne uca. La perwerdeyê ucayî rind nêbî, aye ra mi nêwaşt uca de biwanî. Lîse de ez hêdî-hêdî hayî rê xo, kamîya xo, tarîxê xo bîya. Çike mabênê embazanê min ê sinife û mi de ferqê eşkerayî estbîyî. Xora însan dewrê xortanîye de kamîya xo ya fetelîno. Mi bala xo daye ser, mi pîlanê xo ra her çî pers kerdêne û înan se vatêne mi qeyd kerdêne. O wext ne rojnameyan de ne kovaran de ne televîzyon û radyoyan de kesî nêtewrayêne binuso yan vajo “kurd, kurdkî ûsn”. Eke bivatêne, desinde ê kesî ser o tehqîqat ameyêne viraştene. O wext Xarpêt de mi ju rojnameyo mengane peyda kerd, dêrsimijan vetêne: Dersim’de İklim. Zafê ci bi tirkî bo kî, tede di-hîrê rîpelî bi kirmanckî bîyî. Mi o rojname her aşme herînayêne, wendêne, nuşte û fotografê ke mi ci ra hes kerd birnayêne. Mi xo rê defterê herînabî, fotografê dêrsimijan yê kanî ke mi peyda kerdî, zeleqnayêne pira. Mi o defter zafane xo de berdêne mekteb kî. Ge-gane mi çenteyî ra vetêne, musnayêne embazanê xo.

Mamostayêka ma estbîye, nameyê aye Muazzeze bîye. A kî xarpêtije bîye, qezaya Kebanî ra. Hende hêrsine bîye ke ma pêro ci ra tersayêne. Rojê ameye û va “Tenê karê mi esto, şima bêveng kitabê biwanê”. Mi kî o defterê xo vet, mi hêdî-hêdî rîpelî dêm dayêne. Mi dî juye ha wa mi ser o qayîtê mi kena. Mi kerd ke defterî wedarî, aye bi tirkî va “O kokim kam o?” Mi va “Sey Riza yo, mamosta.” Aye va “Sey Rizayo dêrsimij?” Mi va “Ya.” Wendekaranê bînan kî heme xo çarna ma ro, goşî vît kerdî. Mi vatêne qey a do mi de bivajîyo, biqeherîyo. Ez pê rind zana ke hevalanê mi kî henî texmîn kerdêne. La aye bi vengêde nermî ya va: “Pîyê mi no dîyo.”  Heyecanî ez gureta. Mi va “Senî dîyo, kotî dîyo?” Qiseyê aye hona vîrê mi der ê, aye va:

“Sey Riza yo, mamosta”

“Wextê ê hedîseyê Dêrsimî de, tîya de Xarpêt de milet zaf tersayo. Hedîseyî xeylê dewam kerdo. Pey do rojê xebere vila bîya, vato Sey Rizayê Dêrsimî Erzingan de ameyo pêguretene. Pêguretene ra tepîya, o bi lajê xo ya pîya hetê Kamaxî ro ardê Keban. Şarê Kebanî seba ke Sey Rizayî bîvênê verê Qonaxê Hukumatî de ameyê pêser. Nêke, miletî hendê zeman rojnameyan de, radyoyan de name hesno, vato bivînîme hele senî gonîwer o? O wext pîyê mi newe zewecîyayî bîyo, o kî şîyo. Vatêne, çêna mi keyberê qonaxî bî ya, ci ro kokimodê derg û zar o rîsipî vet teber. Kincê dêrsimijan pira bîyî. Lajî bi ey ra bajîyan ra girêdabî jubînî. Yê lajî bajîyêdê xo kî pîştbî, dirbetin bî. O wext miletî îsyankaranê nîyanênan ra xeberan vatêne, tu be ci kerdêne. Înan kî vileyê xo kerdêne çewt. O camêrd zaf heybetin bî, sereyê xo berz kerd û wertê miletî ro vêrd ra. Ey seyrê lîlîka çimê însanî kerdêne. Îfadeyêdo mazlûm rîyê ey ra bî. Kesî taba nêvat. Hur dimênî guretî berdî Mazira Xarpêtî.”

Aye ke qiseyê xo qedênayî, sinife de bêvengîyêka mutlaqe estbî. Çend deqeyî veng nêgina kesî ro. Sereyê mi kî hêdî-hêdî bî berz û mi qayîtê lîlîka çimê mamostaya xo kerd. Mi dî çimê aye bîyê buxinî. Embazî kî xayîs bîbîyî. Texayulê awiranê Sey Rizayî hewtay serrî tepîya bi çend qiseyan a ma pêro girewtîbî binê bandura xo.

Bê destûrê nuştoxî no nuşte qet cayêk de nêno weşanayene, kopya kerdene yan vurnayene.