Sey (jê) kanûne de, şima ke şîy bankayê xo, uca (uza) de şima ra vanê ke gerek ke no çax de merdim (mordem) banan (bonû) biherino. No qese weş o, hama merdim gerek ke şaristan, ca û welatê ke tede ban herineno, rind weçîno. No taw xeylê rotoxî bi (ebe) spekulasyon ra wazenê ke banê xo biroşê, çike ê kî zanenê ke xeylê herinayoxî ters ra wazenê ke bi lerze (leze) yew (ju) ban biherinê. Heto bîn ra kî faîzê kredî ya kî deynê banan no çax xeylê welatan de zaf nizm ê. Însan bizano ke eke faîz kêmî yo, o wext xeylê merdimî wazenê banan biherinê û no semed ra fîyatê banan beno berz. Faîz ke bî berz, o wext herinayoxî benê kêmî û no rî ra fîyatê banan gineno war ro. Gerek ke na mêro xo vîr ra kerdene.
Emser pereyê welatan sey Euro û Dollar erjaya xo ge kenê vîndî, ge benê erjan. Îtîmatê kesanê ke sermayeyê xo estê, ê êndî (êdî) îtîbarê xo bi pereyan nêanê. Aye ra kî dot semedê enflasyonî ra pere her serre erjaya xo keno vîndî. Rîyê nê trendî ra xeylê kesî emser pereyê xo kenê ban û emlakan.
Rîskê herinayîşê ban û dayîreyan Asya de tewr girs o, çike uca fîyatî cayê xo de nêvindenê, ge-ge benê berz, tepîya xafil de erjaya xo kenê vîndî. Merdimî jargonê fînansî de vano ke fîyatê banan uca de zaf volatîl o. Yanî, zaf çîp hereket keno. Sey misal, Hongkong de fîyatê banan emser 28% û şaristanê boomî Şanghaî de kî 40% bîy zêde. Labelê heto bîn ra xeylê pisporî anê ra ziwan (zon) ke peyê nê berzbîyayîşî de spekulasyonî estê û no sebeb ra aşmeyê ke verê ma der ê, fîyatê ban û dayîreyan Çîn de sey Amerîka ya kî Îngilîstan de ginenê war ro. Spekulatorî henî gureyenê ke bi o tewr fîyatê banan berz bikerê. Faîzî nizm ê û bankayî wazenê ke her kes deyn bido. Na rewşwe raver ra DYA û Spanya de kî nîya bîye û peynîya xo qet rind nêbîye.
Spanya de rewşe tenêna cîya r’ a. Uca hîrê serrî yo ke fîyatê banan ginenê war ro. Xeylê ban û dayîreyî tal (tol) ê û xeylê banî kotê (kewtê) destê bankayan, çike deyndarê kredîyê banan besenêkerdê ke deynê xo peyser bidê. Wextê xo de spanyolan faîzê nizmî de kredî girewte û peynîya berzbîyayîşê faîz û rijîyayîşê ekonomî de besenêkerd ke deynê xo bidê. Konjukturo xirabin û para berz a bêkarîye ra pisporî vanê ke fîyatê banan Spanya de henî çapik berz nêbeno.
Îngilîstan de durim tenêna rind o. Serra 2009 de fîyatî peyser şîybîy, labelê emser fîyat ancîya (onca) bî berz, çike xeylê şarê dugelan Londra de banan herinenê. Hama kes hîna nêzaneno eke no trend vurnayîşêde rind o ya ney. Fîyatê banan bî zêde, çike banî newe ra nêvirazînê û xeylê şarê dugelan dayîreyan cênê. Bêkarîye hîna zaf a, ekonomî henî rind raya xo ra nêşona û tesîrê krîzî hîna bellî yê.
Amerîka de fîyatê banan 5% bî berz, labelê her ca de ney. Kalîfornya de fîyatî zaf bîy berzî, eyaletê sey Florîda û Teksas de peynîya warroginayîşê fîyatanê banan hîna nêasena. Konjunktur rind şono, hama para bêkarîye hîna serê 10% der o.
Welatanê Ewropa sey Norwêç, Swêd û Fînlanda de fîyatê banan rind benê berzî, çike nê welatan de virênî de spekulasyonî nêamey viraştene. Îrlanda de pîyaseyê banan de xeylê problemî estê, heto bîn ra Ewropaya rojhelatî de durim sey Îrlanda yo. Rewşa tewr xirabin a welatanê Slowenya, Bulgarîstan û Romanya yo, çike învestoran xo peyser ant (ont) û hende waştox nîyê ke welatanê nîyanênan de banan biherinê.
Swîs, Almanya û Awusturya de durim rind o, çike uca kî serranê verênan de fîyat henî lerze berz nêbîy û spekulasyonî nêamey kerdene. Hîrêmêna (her hîrê) welatan de kî fiyate ban û dayîreyan benê berzî. Eke merdim bi welatanê bînan ra muqayese keno, fîyatî hîna sewîyeya nizme der ê. Seba problemê kokimbîyayîşê demografî ra, gerek ke merdim şaristananê girsan sey Munîh, Frankfurt, Hamburg û Berlîn de banan bicêro. Çike xeylê kesî emser nêwazenê ke banê xo ters ra biroşê, aye ra herinayîşê ban û dayîreyan uca de seba ameyox rind beno.
