Amêdî qezaya Dihokî ya Kurdîstanê Başûrî ya. Derya ra 1190 m de gilê yew tumî de ameya ronayene. Virênîya Amêdî şona heta IV (Îsayî ra Ver) 3000 serrî. Professor Jeffrey Szuchman ano ra ziwan ke Amêdî de ver de hurrî û urartuyan weşîya xo ramita. Çaxê Tuncî ra heta IV ss. (deserra) 16 tîya binê bandurê mîttanîyan de maneno. Tepîya, Amêdî bena yew parçeyê mîreyîya xosere û tede tena subarîanijî ciwîyenê. Ê roniştoxanê tewr rewan ê Mezopotamya ra yew ê. Tayê serrî Amêdî keweno destê asuran, badê rijîyayîşê Asurî xeylê seserrî medî tîya de dest kenê ci. Ksenofon ke tîya ra IV ss. 4 de vîyareno ra, vano hîna destê medan der o. Tenêna herey kî bi nameyê Medîa Magna bena parçayê hexaşemenîdan, dewleta farisan a yewine. Înan ra dima ke Împaratorîya Partan Amêdî xelesnenê ra û kenê parçeyê barzanîjan. Serra 640 de artêşa muslumanan ke pirodayîşanê goninan ra dime Tîkrît, Musûl û Saharzor de serkewte vejîyayî, Amêdî kî kewena destê ereban. Serra 1376 ra heta 1843, Amêdî paytextê mîreyîya behdînan a otonome bîye.
Tayê tarîxnasan ra gore hîrê merdimanê ke pêxamber Îsa zîyaret kerdbî, Amêdîye ra yê. Încîl de (Matta 2:1-11) ya kî kilama noelî “Ma hîrê qiralî” de yeno vatene ke hîrê merdimê kokimî -alimî- rojhelat ra seba dîyarîya pêxamber Îsayî ameyê Betlehem (Beytulalim) û ci rê tayê xelatî tey ardê. Uca de estareyan analîz kenê û seba ke yew estareyo beriqîyaye serê yew banî de aseno, ê şonê uca. Eke keyberî kenê ra, Îsayî verarê maya xo ya Meryeme de vînenê. Lajekî bimbarek kenê, kelê xo birnenê û hîrê xelatan danê ra maya ey. Nîya, yahudî û xirîstîyan ra ver magî, yanî yew teorî ra gore bav û kalê kurdan dinyaameyîşê pêxamber Îsayî ra eşkera benê.
Serra 1760 de Maurizio Garzoni yeno tîya û 14 serrî maneno û ferhengê kurdkî-îtalyan o verên keno arê. Semedê nê cigêrayîşê tarîxî ra sey “Pîyê Kurdolojî“ name beno.
No taw Amêdî de nêzdîyê 6.000 kesî nişenê ro, înan ra 2.500 kurdî, 1.900 yahudîyî û 1.600 keldanîyê xirîstîyan ê. Sûke de 1200 banî est ê. Ney ra kî dot şaristan de camîyanê tewr kanan ra yewê, dêrê Saînt George ra ss. 12 de vurnîyaye.
