Eke yew şaîro dêrsimij esto ke tewr zêde kilamanê kirmanckî ser o tesîr kerd, bêguman Sey Qajî yo. Hema-hema neway serrî yo ke Sey Qajî şîyo heqîya xo, labelê eserê şaîrê namdarî ewro hîna kultur û mîrasê Dêrsimî de ciwînê. Hende ke tayîne o sey “vengê Dêrsimî” name kerdêne.
Sey Qajî kam o?
Sey Qajî serra 1860î mezraya Gemîk a dewa Civarikî de yeno dinya. Na mezraya ey kî “Gemîka Seyîdû” name bena.
Rîyê nêweşîya hewaleyî ra, Sey Qajî hîrêserrîya xo de roştîya çimanê xo keno vîndî û nîya pêro emrê xo de çiman ra sefîl maneno. Çi ke veng û hunerê xo esto, coka beno ozan û pîr. Wendiş û nuştişê Sey Qajî çin o, nê sebebî ra pêro edebîyatê ey fekkî yo. Aşîra Sey Qajî kok ra kirdas ê (kurmanc). Sey pîyê xo Sey Welî, Sey Qajî kî kirmanckî û kirdaskî zaneno labelê pêro eserê ey ê ke ewro estê, bi kirmanckî yê. O tembûr û cem-cemat pîyê xo ra museno, adet û toreyanê dêrsimijan cayêdo berz de cêno. Cuya xo de Sey Qajî sey pîyê xo dewe bi dewe, keye bi keye fetelîno, xizmetê şarî keno û şîîr û lawikanê xo vano. Têkilîya Sey Qajî û şarî pêt a.
Heyatê xo de Sey Qajî beno şahîdê xeylê ceng û qirkerdişan. Cengê Rûs û Osmanîyan yê 1878î ra heta Cengê Cîhanî yê I. û serewedaritişê Qoçgîrî yê 1920î û yê Şêx Saîdî yê 1925î, pêrune vîneno.
Yew şîîra xo de cuya xo nîya erjneno:
Dewrê Tanjîmatî
Dewrê Hurratî
Dewrê Cumratî
Pêro kî mi dî
Ṗara ma rê bî tertele û afatî
Merdena birayê xo ra dime, Sey Qajî zor ra cinîya birayê xo Meleke de zewecîno. Herçiqas ke Meleke û Sey Qajî duştê yewbînan de nêbîyê, ê ancîya benê wayîrê di kênekan: Xime û Kîbare. Merdena pîyê xo ra dime Xime karê pîyê xo rê wayîr vejîna û şaîrênî kena.
Serra 1927î de Sey Qajî mecbur maneno ke dewa xo ra vejîyo, nîya şono leyê heyderan û hetê qoldarê namdarî Xidê Alê Îsme de maneno. Uca reyna dewe bi dewe fetelîno, tembûrê xo cineno û kilamanê xo vano.
Tepîya Bertal Axa dewlete de gerreyê Sey Qajî keno. Gerreyî ser o Sey Qajî wesênenê mehkeme. O ke şono îfadeyê xo bido, ey di aşmî erzenê hepisxaneyê Mazgêrdî. Hepisxaneyê Mazgêrdî de kilama xo ya tewr namdare “Welat Welat” virazeno.
Welat welat,
welat genîs o
Qanûn rind o, bira çetin hepis o
No senê hepis o?
Qey honde pîs o?
Mi cebikê xo de nîyada
Tede zu quris o
Vengê Dêrsimî
Sey Qajî cuya xo de xeylê şîîr û kilamî viraştî. Seba ke pêro fekkî yê, ewro tena qisimê eseranê Sey Qajî ma dest de mendê. Yewna problem o yo, her ke serrî şîyê, hunermendanê bînan tayê eserê Sey Qajî kerdî malê xo ya kî tayê eserê hunermendanê bînan xeletîye ra Sey Qajî rê say bîyê. Coka karê arêdayîşê eseranê ey heta ewro zor maneno.
Herçiqas ke Sey Qajî seba beyt û kilamanê xo nas beno, raştîye de kilaman ra zêde manîyê xo resayê ma.
Reya verêne Dr. Şivan (Saîd Kirmizitoprak)î serra 1970î de qalê Sey Qajî keno.
Ewro da-40 kilamê Sey Qajî û dorê 130 manîyê xo yenê zanayene. Eserê ey babet bi babet ê. Pêrodayîş û lejê eşîran, zulmê dewleta tirkan, welat û îtîqad, çêrîye û xayînîye, eşq û yarenîye… her mewzû rê ca dano. Sey Qajî welat û şarê xo ra hes keno. Ge goyneno, ge gerre keno, labelê hertim ziwano zelal ra qesey keno. Çekuyê Sey Qajî lîrîk û folklorîk ê, sey Awa Mizurî zelal-zelal herikînê û sey tîje roştî danê Kirmancîye ser.
Sey Qajî hem şaîr hem seyîdê şarê xo bî. Ey şarî rê bavayênî kerdêne, beytî vatêne û merdeyan ser şiware kerdêne we. Vanê, şaîro çîmsefîl westayê tembûrî bîyo, her ca de hazir lawikê ginayêne lewan ro.
Îtîqad Ser o
Sey Qajî pîrê şarî bî. Tim girêdayeyê welat, zîyar û şarê xo bî. Beytê xo yê dînî zerrîya weş û pake ra vatî. O dewe bi dewe fetelîya, eşîran rê cem girê da. Seba Sey Qajî îtîqad û Heq cayanê bînan de ney, la erdê welatê xo de bîyî, ganî merdim uca saye bikero.
Sey Qajî hertim qalê zîyar û dîyaran keno, venga Xizir û zîyaran dano. O Raya Heqî pê tembûr û kilaman musneno şarî. Mavajîme, yew kilama xo de ewlîyayanê Dêrsimî têpey de rêz keno:
Kemerê Duzginî meravê wertê kurêsan o
Dewa Kurês û paga pî û ḳalikan a
Jêla Miroddayîye wayîrê heyderan a
Harsîya Mirodû wayîrê demenan a
Ḳalferatî persenê, bira, wayîrê arêzan o
Ewlîyayê Tosnîye wayîrê bamansuran o
Alîyê Kistimî wayîrê pîlvançikan o
Alîdostî persenê, wayîrê xirançikan o
Sarê Dolî Bavayî persenê, wayîrê usivan o
Heter Bavayî persenê, wayîrê xormeçikan o
Ḳalo sipî rind o, wayîrê çarekan o
Çimeyê Muzir Bavayî wayîrê şixhesenanan o
Çimeyê Emir Bavayî wayîrê paxizan o
Sey Sovinî persenê, wayîrê qazîyan o
Derheqê îqrar, kewrayênî û misayîbênî de kî eserê Sey Qajî reştî ma dest. Îqrar, misayîbênî, Raya Heqî de çîyêdo bimbarek o.
Kamo ke îqrarê xo de haşt o
Kamo ke îqrarê xo de raşt o
Zereyê Haqê xo viraşto
Haqê xo de kî raşt o
Ancîya kî, Sey Qajî wazeno ke şarê xo raver şêro, coka o perwerde û zanyarîye rê kî qîymet dano:
Bê asm û roz dîna tarî ya
Bê îlm û îrfan koranî ya
Xeylê reyî kî Sey Qajî rexneyê xo çarneno tirk û osmanîyan ser. Yew manîya xo de qalê esfaneyê Kurêşî û Aladîn Keykubatî keno. Sey Qajî ra gore tacê paşayê tirkan layîqê ereqê çareyê ewlîyayêde dêrsimijî nîyo:
Kafîr, to tac û textê xo gonîya kamî de şuto?
Mi araqê çareyê xo ramito, çînito
Hata nika binê keşî nêkinito
Ṭomirê cemê haqîye cinito
Tembûrê Xo Ser o
Kirmancanê Dêrsimî mîyan de tembûr enstrumanêdo bimbarek o. Sey Qajî westayê tembûrî bîyo, vanê tembûrê ey mîrasê di sey serran bî. Wexto ke hepisxaneyê Mazgêrdî de tembûr destê ey ra cênê, ci rê henî beno, ti vanê domanê ci ra girewt. Naye ser o vano:
Vazo, ṭomirê mi vazo
O mi rê ewlad o, laz o
Ṭomir cinitene saredez o
Onca kî cinonû, kam sa vano vazo
Ṭomirê mi ṭomirê cemê haqîye
Çopol dano xirabinênî û neqîye
Dest kon tiro, jîbeno, naleno
Hata ke sewa Haqî ma ser o şîkîye
Ziwan Ser o
Sey Qajî westayê kirmanckî yo. O çekuyan çarneno xo fek de, rêz keno, helm dano cumleyan. Seba Sey Qajî ziwan tena hacet ney, la çîyêdo pîroz bî, parçeyê nasname û kulturê xo bî. Vano:
Yew vatena Sey Qajî esta ke ewro duştê asîmîlasyon û vîndîbîyena ziwanê ma de bîya namdare, a kî na ya:
Vas koka xo ser reweno
Ṭeyr zone xo de waneno
Kamo ke aslê xo înkar keno
Toz erzeno rêça xo, sono
Eşîran Ser o
Zafê reyan Sey Qajî rexneyê xo şaneno eşîr û axayan. Eşîrê ke bi serran kewenê lejanê goninan û bîlasebeb yewbînan qir kenê, lawikan de ci rê şahîdîye keno, manîyan de kî înan rexne keno. Sey Qajî ra gore nê tewr lejî “zengeno bêdim” ê. Yew kilame de o nê gonîrişnayîşê bêmanayî giran rexne keno:
Lawo aşîrêne!
Sima gilê tifongû çarno ra jumînî
Ewro werteyê sima de lez o
Meşte-bîro deweyî benê giranî
Sima rê xeylê saredez o
Sey Qajî şarî îqaz keno ke nê çîyanê bêmana û goninan ca verdê û bibê yew.
Ero domonênê!
Dormeyê ma de tayê xafil ê, tayê xefîl ê.
Haydar vinderê
Zengeno bêdim mebê
Mezela şîyaye werteyê xo mefîyê
Namdaran Ser o
Sey Qajîyo ke welatê Kirmancîye de fetelîno, xeylê kesan nas keno. Aye ra, şîîranê xo de Sey Qajî qalê tayê namdaranê Dêrsimî kî keno. Sey Rizayî ra heta Heyder Beg, Wusêno Mozik, Cibrayîlê Kejî, Seyîdxan Axa, Xidê Ale Îsme û Memê Alê Qolî tarîx ra ano verê çimanê ma de nano ro.
Sey Qajî sey şaîr û dengbêj xeylê reyî şono keyeyê Sey Rizayî. Qonaxê Sey Rizayî de o serekê Serewedaritişê Qoçgirî Elîşêrî de yeno têlewe û uca yewbînî nas kenê. Dima, Sey Qajî Elîşêr Efendî ser o yew manî vano:
Zerrîvêsayênîya welatê xo
Vera dismenî qar û înadê xo
Sare bide, mede sir û bînatê xo
De çîp bikuye perr û qeynatê xo
Heto bîn ra Sey Qajî fermandarê xoverodayîşê Xozatî, Îvîsê Îdareyî ser o nîya vano:
Pane, şêrê mi pane
Poştî Boxazê Elî sane
Jê zaranca Hindî
Sare berz ke biwane
Eşq Ser o
Eşq û heskerdiş kî qeydeyê ozanê dêrsimijî de cayêdo berz cênê. O hîsanê heskerdoxan bi zerrîtenikîye, hesret û ge-gane kî tayê erotîk ano ra ziwan. Ewro, da-panc kilamê ey ê eşqî yenê zanayene.
Kilama “Asma Min a Zeng û Zerde” ra nimûne:
Asma min a zeng û zerde
Zerik dana kowû ser de
Ezo amûne çêber de
Yara rinde sojî ver de
Hetê ma ra çîte arde
Surata şîse ser de
Dilê damayî, dilê damayî!
Kilama “Erê Cana mi” ra nimûne:
Erê cana mi, cana mi
Verê bonê pîyê to de şîrtê vîyalê terrnî
Gozaxa şênê şîsê serênî raxelesne
To rê dînalix o, ezo xo rê sare ra ser nî
Hewnê Sey Qajî
Herçiqas ke Sey Qajî bi xo terteleyê Dêrsimî nêdîyo, şaîro çimsefîl serranê 1935 û 1936î de derheqê plan û hereketanê dewlete de haydar bî. Vanê, aşmanê merdena xo ver Sey Qajî hewn dîyo, tede vîneno ke eskerî kewenê Dêrsim. Tarîfê nasê Sey Qajî ra gore, ey vato ke fermandarê eskeran “mîyane ra cêr însan, mîyane ra cor kutik” bîyo û her kes kişto. Yewna vatena ra gore ozanî hewnê xo de dîyo ke dewlete destê eşîran ra bi zor ra pêro saz û tembûrê ke estê, ê dayî arê.
Tayê serranê nêweşîye ra tepîya, Sey Qajî 76serrîya xo de adara 1936î de dewa Xiştikû de şono heqîya xo. O dewa Markasorî de yeno wedardane. Nîya Sey Qajî ceng û jenosîdê Dêrsimî yê 1937 û 1938î nêvîneno. Çi esto ke keyeyê ey ra birazayê xo Memedo Derg bi lajê xo ra û Heseno Seydiz bi lajê xo ra yenê kiştene.
Sey Qajî heto yew ra ozan û vengê Dêrsimî bî, la heto bîn ra kî o fîlozofê Dêrsimî yo otantîk bî. Çekuyanê şaîrî de merdim ge trajedîya cengî ge xirtîya kirmancan ge zîyarê bimbarekî ge hesretê eşqî ge kî dejê xerîbîye vîneno. O, mîtolojî, tarîx, kultur û felsefeyê Dêrsimî se serran ra ver ardo tîya ma rê mîras kerdo.
Sey Qajî ke na dinya ra bar kerd şî, vate û kilamê ey duştê pêro tertele û asîmîlasyonan de nesl bi nesl ameyî vatene. Çilaya ke ey fîşta ra ci, ewro hîna şewle dana xeylê hunermend û heskerdoxanê welatî. Sey Qajî temamîya Dêrsimî rê wayîr vejîya û nîya edebîyatê pêro kirmancan kerd dewlemend, kulturê ma ser kemerêda bêemsale naye ro.
Ya kî, seke kênaya xo Xime Sey Qajî dima yew şiware de vana:
Saîro, saîro
Bakilê mi saîr o
Ewro şîyo haqîya xo
Dêsim bê saîr o Dêsim bê wayîr o
