Serê serra 2019î de lezîya raverşîyena ekonomîyanê dugelan (duwelan) tenêna bîye kêmî û giran. Ewropa de krîzê sîyasî tesîr danê ekonomî ser o. Rûsya, Çîn û DYA kenê ke tesîrê xo welatanê Ewropa yê cîya-cîyayan de bikerê zêde. Reqabetê Çîn û DYA ebe hêz û hêrs dewam beno. Tirkîya kî hona binê krîzî de nalena. Ju analîz.
Ewropa
Problemê bingeyênî yê krîzê fînansî yê Ewropa hona temamîya xo de hel nêbîyî. Serra 2015î de meseleya Yunanîstanî (“Grexit”), 2016 ra nat kî vejîyayîşê Brîtanya (“Brexit”) sareyê ewropayijan dejneno. Heto bîn ra xirtbîyena partîyanê populîstan pagirêdayena welatanê Ewropa kena sist. Nîya Ewropa hetê ra problemanê ekonomî de meşgul a, heto bîn ra kî sîyaset de mucadele kena.
Trendê bînî yo ke ma vînenîme, Rûsya, DYA û Çînî hona zaf bêçike nanê welatanê Ewropa ra. Rûsya kuna Awusturya, Macarîstan û Çek. DYA ebe Brîtanya ra û ge-gane kî Fransa ceribnenê ke sîyasetê xo yê Ewropa pêt bikerê. Gilo bîn de kî Çîn esto. Yunanîstan û Portugal ra dime Çîn çim eşto Îtalya ke fealîyetanê xo uca de zêde bikero. Almanya kî hetê ra ceribnena yewîya Ewropa bisevekno, heto bîn ra kî werteyê DYA û Çînî de bazirganîya xo biramo. Çi esto ke giranbîyena ekonomîya Çînî û herbê Trumpî yo tîcarî zerar danê Almanya, bitaybetî pîyaseya otomobîlan, makîna û kîmya.
Tansîyonê sîyasî û ekonomî de pîya erja zerrnî kî bena zêdîye. Vayaya zerrnî yê borsayan 1.100 $ ra vejîyaye 1.300 $ ser. Sîyasetê welatanê jê Tirkîya, Brezîlya, Fîlîpîn, Macarîstan, Îtalya ûêb. ke bî xirabin, milet zêde zerrnî herîneno. Heto bîn ra rîyê sîyasetmedaranê populîstan yê nê welatan ra şar îtîbarê xo ebe hukmatî nêano. Eke nîya dewam keno, ma şîkînîme vajîme ke vayaya zerrnî bivejîyo 2.000 $. La tede rîsk esto. Sîyasetmedarê populîstî polîtîka de serkote yê, labelê ekonomîya înan zafane ebe rijîyayîş û krîz qedîna. O wext vayaya zerrnî kî yena war.
Rûsya, Çîn û DYA
Asayîşê ekonomîya dinya beno xirabin. Bitaybetî, giranîya ekonomîyanê Çîn û Yewîya Ewropa û krîzê werteyê hêzanê DYA û Çînî de problemê pîl ê. Hûmara raverşîyayîşê ekonomîyanê dinya serra 2018 de %3,0 bîye. Emser kota %2,9. Texmîn beno ke serrna ginena ra %2,8. No reqem seba bazirganîya dinya, pîyaseyê fînansî û sektorê petrolî rîskêde girs keno peyda. Ney ra kî dot berzîya nîsbetê deynanê Çîn, DYA û Îtalya rîskêde bîn o.
Sektorê teknolojî de reqabetê DYA û Çînî juna rîzîkoyo ameyox o. Înovasyonê teknolojî êndî bîyo şêr û hurendîya têkotişanê leşkeran cêno. Asma gucige de tansîyonê mabênê DYA û Çînî de berz bî. Sermîyanê fînansî yê şîrketê telefonan Huaweî ke Kanada de tewqîf bîbî, têkilîya nê welatan zerarêde girs dî. Fikrê pisporan ra gore Amerîka ceribnena ke erja şîrketanê çînijan bikero nizm ke zêde hêzdar nêbê. Çike fîrmayê Çînî pede-pede benê hêzdar û para xo ekonomîya dinya ser o bena zêdîye. Telefonanê biaqilan ra teber Huaweî ekîpmanê telekomunîkasyon û teknolojîya “hewr”î (cloud computing) ser o gureyena. Tersê DYA bî ke Çîn pê Huaweî zanayîş û teknolojîya amerîkane bitiro, coka embargo nayo ro ke çînijî pîyaseyê 5G ra dûrî vinderê.
Herçiqas de şarê Çînî 5. gucige de serra xo ya newîye bimbarek kerde û emser jê “serra xozan” îlan kerde – kulturê çînijan de xozî bext û zenginîya mordemî kenê zêde – raştîye henî rind nêasena. Ekonomîya Çînî bîye tenêna girane. Par, vîst serran de reya verêne bîye ke ekonomîya Çînî zerar kerd. No sebeb ra hukmat ebe tedbîranê ekonomîkan ceribneno konjunkturê xo ancîya pêt bikero.
Tirkîya
Krîzê ekonomî yê Tirkîya dewam keno. Barê ekonomîya dirbetina xelete vilê şarê feqîrî ser o yo. Resesyon, tengasî û krîzê deynî dewam kenê. Hetê ra îflasê fînansî, heto bîn ra kî enflasyon û nîsbetê bêkarî yê dihûmarkî Tirkîya kenê bêçare. Pisporan ra gore virênîye ro probleman hema nêama guretene. Sîyasetmedarê Tirkîya ceribnenê ke ebe sîyasetê populîstî û tedbîranê demkîyan duşt de vejîyê, la “derman”ê înan derdî kenê zêde. Ebe hêrişê hêzanê teberî û cengê duştê kurdan de no krîz tenêna beno giran. Lîrayê Tirkîya waroginayena 2018î ra dime beno ke emser reyna bikuyo. Hewteyo verên de ju roje de erja xo %3,5 de kerde vîndî. Texmîn beno ke 2019 de Lîra mabênê %10-20 yê erja xo vîndî bikero. Heto bîn ra kî sermayegozarî spekulasyonê devaluasyonê Lîrayî kenê, bitaybetî weçînitişî ra dime.
