Ewro kirmanckî payan ser o ya, yeno nuştiş, kitab û kovarî vejîyenê, rojnameyan de ca dîyeno ci… Bêguman no netîceya keda tayê kesan a. Aye ra ma ganî tewr verî ê kesanê ke kirmanckî de eserê verênî nuştê, yanî Mela Ehmedê Xasî û Mela Usman Efendîyo Babijî bi rehmet û hurmet yad bikê. Dima ra zî ê kesanê ke vera înkar û asîmîlasyonî xoverdayîşê ziwan û kulturî kerdo, bingeyê nuştişê kirmanckî ronayo, înan bîyarê xo vîr. Înan rê mînetkarîya xo îfade bikerê ke roşnîya çimanê xo seba menfîetê miletê xo xebitnayo. Gama ke ma behsê înan kenê, zaf normal o ke tewr verî mamosta Malmîsanij yeno vîrê ma. Tarîxê weşanîyayîşê nuşteyê ey o yewin 1976 o û o çewres serrî ra zêdeyêr o ke kurdkî, tarîxê kurdan û xususen kirmanckî ser o xebitîyêno. Kesê ke ez nameyanê înan mamostayî dima qal bika, bêşik mamosta Munzur Çem û J. Îhsan Espar ê. Ez bi xo arşîvan de nêzdî ra bîya şahidê keda nê hîrê şexsîyetan. Tabî tena ê nîyê. Nê karwanî de zaf merdimê biqîymetî ca girewtê, sey Haydar Diljen, M. Selîm Uzun, Çeko Kocadag, Lerzan Jandîl, Seyîdxan Kurij û bi kilmîye ê şexsîyetê bînî ke Grûba Xebate ya Vateyî de ca girewtê/gênê.
Goreyê mi her kamî/ke seba ziwan û kamîya ma çîyê kerdo, keda înan a tewr qije daxî resta cayê xo. Mi çend hewteyî verê cû keso biqîymet o ke nameyê ey cor ra zî vîyareno, reyde telefon de qisey kerd. Ey cayêk de mi ra va ke “Ez êdî emîn a ke ma ra dima zî bi kirmanckî nusîyeno”. Na cumleya ey mi ser o zaf tesîr kerd. Kesê ke fehm bikê, seba înan zaf mesajî nimite yê na cumle de. Ke xora mi zî bilasebeb behs nêkerd. Ganî mîras dewrê neslanê neweyan bibo û xebatî bêmabên dewam bikê. Hem zî bi hawayo hîna averberde û dewlemend. Ez bi xo seba ke hurmetê xo nîşan bida, kesê ke jenorasyonê yewin yê nuştişê kirmanckî yê, înan sey “pîlê ziwanê ma” name kena. Înan û keda înan rê hurmet nêmusnayîş û xo mînetkar hîs nêkerdene mumkun nîyo -ez fikrê înan nêzana- la goreyê mi eke mîrasê înan bi xebate nêro xurt kerdene, tena qedr û qîymetzanayîş zaf mana îfade nêkeno.
Baş o ma va kesê ke serranê 1970î ra tepîya dest bi xebata kirmanckî kerda, keda înan pîl a. Ê ke aşiq ê ke nameyê xo her ca ra bivînê zî tede hurmetê ma keda hemîne rê esta. La tayê înan estê ke zafaneyê wendoxanê kirmanckî înan nas nêkenê yan zî zaf nas nêkenê, xebatanê înan ra xeberdar nîyê. Ma wazenê nê nuşteyî de çendê înan şima rê bidê şinasnayîş.
Mustafa Duzgun
Mustafa Duzgun, wexto ke keyeyê xo ê wextan uca surgun bîyo, serra 1945î de dewa Öksüzî ya qezaya Banazî (Uşak) de maya xo ra bîyo. Keyeyê ey wexto ke o 2 serrî bîyo agêrayo Dêrsim. Mektebo verên û mîyanên qezaya Mazgêrdî de wendê. Lîse Adana de qedênayo û 1972 de Beşê Felsefe yê Fakulteyê Edebîyatî yê Unîversîteya Îstanbulî ra mezun bîyo. Lîseyanê cîya-cîyayan de mamostatîya felsefe kerda. Cuntaya 12 êlule 1980î ver mecbur mendo ke welatî terk biko.
Gama ke merdim behsê ey keno, ganî verê verkan behsê yew kovare biko: Berhem. Na kovare hetê Mistefa Duzgunî ra ameya vetene. 1988 de de dest bi weşanê xo kerdo û goreyê zanayîşê mi pêsero 16 hûmarê aye weşanîyayê (Goreyê tayê çimeyan 12yê xo Stockholmî, 7ê xo Anqara de, 19 hûmarî çap bîyê. La mi bi xo 16 hebî dîyî). Kovara Berhemî ke bi hîrê lehçeyan (kurmanckî, kirmanckî û sorankî) weşan kerdo û binê nameyê aye ra no îbare; Kovara Lêkolînên Civakî û Çandî [Kovara Cigêrayîşanê komelkî û kulturîyan] aseno. Kovara Berhemî de edet, folklor û rîtuelanê elewîyanê Dêrsimî ser o epey nuşteyî ameyê weşanayîş. Ma vînenê ke qisimê înano muhîm bi nameyê ey (M. Duzgın, M. Dûzgûn) weşanîyayê.
- Torey ve Adetê Dersîmî, Hej.: 1, 1988, r. 34-40
- Torey ve Adetê Dersîmî -II-”, Hej.: 2, 1988, r. 18-27
- Dersım de Kewrayên, Hejmar: 3, 1988, r. 48-50
- Adet u Toreyê Dersımî -IV-, Hej.: 4, 1989, r. 18-19
- Adet u Toreyê Dêrsimî -V-; Misavyênî”, Hej.: 6, 1989, r. 32-35
- Adet u Toreyê Dêrsimî; Zewaz Dîlbaxî, Denîşkar, Dermal, Hej.: 8, 1990, r. 33-39
- Vatenê Verênan”, Mintiqa: [Dêrsim], Hej.: 9, 1990, r. 58-64
- Şaîrê Dêrsimî Bava Sey Qajî, Hej.: 10, 1991, r. 62-69
Nê corênan ra teber babetanê sey tarîxê felsefeya rojawanî, serranê şerê cihanî yê yewinî de Kurdîstan, elewîtîye ser o zî xebatê ey estê. Duzginî kirmanckî ra teber bi kurmanckî û tirkî zî nuşto. Bi nameyê Çend Sanikê Ma / Çend Çirokên Me yew kitabo ke hetê ey, Gulperîye, Riza Çolpan û Bîlal Gorguyî ra nusîyayo, esto. Nê kitabî de bi kirmanckî û kurmanckî çend sanikê folklorîkî estê. Serra 1993 de, Anqara de hetê weşanxaneyê Berhemî ra ameyo çap kerdene (Kitab de di sanikê kirmanckî yê mintiqaya Dêrsimî ca gêne, Sayê Moro û Wereza Be Xalciniye Ra, Nînan ra Sayê Moru hetê Metîn û Kemal Kahraman birayan ra sey album ame muzîkalîze kerdene û dima serra 2011î de Îstanbul de hetê tîyatroyê Seyr-i Meselî ra sey kayêko muzîkal ame sexnekerdiş).
Di kitabê ey ê bînî estê. Nameyê yê yewinî Dersim Türküleri / Tayê Lawikê Dêrsim o. Nê kitabî de tewir bi tewir kilamê folklorîkî ke Dr. Vet. Nurî Dêrsimî, Dr. Şivan, Hawar Tornêcengi, Munzir Comerd zî tede hetê heşt kesan ra ameyê arê dayenê, weşanîyayê. Kitab 384 rîpel o û 1992 de Anqara de hetê Weşanxaneyê Berhemî ra çap bîyo. Yewna kitabê ey esto ke H. Tornêcengî û M. Comerd de pîya amade kerdo. O zî kitabêko folklorîk o û tede cîya-cîya melzemeyê folklorîkî ke mintiqaya Dêrsimî ra arê dîyayê, estê. No kitab zî 1992 de, hetê eynî weşanxaneyê ra Anqara de çap bîyo. Goreyê melumatê ke birayê ey Şahan Duzgunî dayî mi, Mustafa Duzgun nika Swêd de ronişeno û ge-ge Unîversîteya Vîyana de dersan dano.
Elî Tayfun (Hesenî Giran)
Mamosta Elî Tayfun, 1949 de yew dewa Pîranî de maya xo ra bîyo. Demêkê dergî de Dîyarbekir de mamostayî û avûkatî kerde. Rojnameyanê Armanc û Newepelî û kovaranê Berbang û Vateyî de kirmanckî (zazakî) nuşt. Naznameyê ey Hesenî Giran o. Tayfun birayê mamosta Mehemed Malmîsanijî yo. Ey zaf ehemîyet dayêne nuştena kirmanckî û heyf ke 05. 08.2012 de dinyaya xo bedilnaye. Ma bi no wesîle ey bi rehmet û hurmet yad kenê.
Çend nuşteyê ey ê ke mi tesbît kerdê nê yê:
Armanc
- Diyarbekir Di Şewa Heqê Mêrdim, Hej.: 111, 1990, r. 10
- Diyarbekir Di Sernewe û Tesîrê Cengê Kuweytî”, Hej. 112-113, 1991, r. 10
- Diyarbekir Di Sernewe û Tesîrê Cengê Kuweytî (II), Hej.: 114, 1991, r.10
- Diyarbekir Di Sernewe û Tesîrê Cengê Kuweytî (III), Hej.:115, 1991, r. 10
- Mektubê Diyarbekirî, , Hej.: 120, 1991, r. 10
- Him Kişenî Him Danî Mehkem, Hej.: 121, 1991, r. 10
- Diyarbekir Di Di Hewteyê Peyenê Serra 1991’î, Hej.: 124,1992, r. 10
- Diyarbekir Ra, Hej.: 125,1992, r. 10
- Diyarbekir Di Yew Kongre, Hej.: 126,1992, r. 10-11
- Diyarbekir Di “AÇiqlik Çarig O!”, Hej.: 127, 1992, r. 10
Vate
- Mektube, Hûm.: 3, 1998, r. 110-112
Hûmarê ke tede nuşte û arêdayîşê ey ê folklorîkî weşanîyayê nê yê: 19, 3 (23), 4 (24), 5 (25), 8 (28), 9 (29), 10 (30), 11 (31), 12 (32), 13 (33), 14 (34)
Newepel
- Alî Tayfun; Mektube, Newepel, Hûm.: 3, 2011, r. 7 (mesaj)
- Hajî Leglegi, , Hûm. 6, 2011, r. 7
- Şermizakerdiş!, Newepel, Hûm.:7, 2011, r. 4
- Çend Rojê Swêdî, Newepel, Hûm. 17, 2011, r. 6
Berbang
- Diyarbekir Ra Roj bi Roj, Berbang, Hej.: 2/91 (70), Stockholm, Mars 1991, r. 32-34
Suphî Aydin (Hûmanê Çîyan)
Suphî Aydin 04.10.1954 di dewa Sarcon ke girêdayeyê qezaya Depe ya (Xarpêt) de maya xo ra bîyo. Dewa xo de dest bi wendiş kerdo. Dima ra pîyê ey o erşawito Adana. Mektebo verên û yê mîyanên tîya qedênayê. Lîse Depe de temam kerdo û 1977 de şîyo Almanya. Unîversîte bajarê Bremen de qedêna. Almanya de xebatanê sîyasî û kulturîyan yê kurdan de ca girewt. Ey bi xo sey deyîr, vateyê verênan, sanike ûêb. gelek melzemeyê folklorîkî arê kerdê û rojname û kovaran de weşanayê. Aydinî kovara Dengê Komkar, rojnameyanê sey Ronahi, Azadi, Dengê Azadî de kirmanckî nuşto. Ey çend naznameyî xebitnayê. Înan ra o ke tewr zaf xebitnayo Hûmanê Çîyan o (Aydin, eynî wext de bi no nazname beşdarê di kombîyayîşanê Grûba Xebate ya Vateyî bîyo). Ê bînî Dersim Şoreş, Azad Dildar û Lacek Şımaran ê. Ma ganî îlawe bikîme ke ey bi xo tena kirmancî ney, tayê arêdayîşê kurmanckî zî kerdê û tay bo zî bi na lehçe zî nuşto.
Goreyê zanayîşê mi bi nameyê Henarek yew kitabê ey weşanîyayo. Nê kitabî de sanikê kirmanckî ke ey mintiqaya Depe û Çewlîgî ra arê dayê ca gênê. Noto bîblîyografîk yê nê kitabî wina yo:
Aydin, Suphî, Henarek: Kitab Sonikon, Weşanên Apecê, Swêd, 2013, Çapa dîyine: Henarek – Granatapfelchen: Welat Şêrq Ra Sonîk/Märchen aus dem Morgenland, Landeszentrale für polistische Bîldung Hamburg, Hamburg, 2015
Aydin nika Almanya de ciwîyeno. Herçiqas kovar û rojnameyan rê nênuseno zî, xebatanê xo domneno. Ez sey yew nimûne îlawe bika, çend aşmî verê cû seba ke fikrê mi bimuso yew dosyaya xo mi rê erşawite. Muhtewaya aye de gelek şîîrê Nazim Hîkmetî ke hetê ey ra çarnîyaybî kirmanckî ser, estbîyî. Çîyo peyên o ke ez derheqê ey de vaja no yo, çend kesanê ke kirmanckî de zaf arêdayîşê folklorîkî kerdê û weşanayê, Suphî Aydin [Hûmane Çîyan] înan ra yew o.
Nîhat Saganda (N. Elî)
Nîhat Saganda sêwregij o. Sey zafê embazanê xo, wextê cuntaya 1980î de welat terk kerdo. Armanc de û hûmara yewine ya kovara Vateyî de bi no nazname (N. Elî) kirmanckî nuşto. Çend metnê verênî ke kurmanckî ra ameyê açarnayîş, di hebê înan yê ey ê. Keso verên o ke Ehmedê Xanîyî ser o nuşto û nuşteyê xo de ca dayo çend hebî beytê Mem û Zîn ke bi xo çarnayê kirmanckî ser. Heyf ke 1997î ra tepîya nuştişê kirmanckî ra fek veradayo. O bi xo nika mîyanserreyî yo û Swed de ronîşeno.
- Qedrîcan; Mûyênda Sipî, N. Elî (kurmanckî ra tadayox), Armanc, Hûm.: 136, 1993, r. 10 (hîkaye)
- Wesiyetê Hacî Ehmedî, Armanc, Hej.: 138, Nîsan 1993, r. 10 (xatira)
- Can, Qedrî; “Serencam” (kurmanckî ra tadayox: N. Elî), Armanc, Hej.: 1 [159], 1995, r. 15 (hîkaye)
- Sêwrega 25-30 Serran Ra Ver û Tanî Vîrameyinî, Vate, hûm: 1 [159] , 1997, r. 21-23
- 300 Serreya Nuştişê Mem û Zîn û Hewnê Ehmedê Xanî, , Hej.: 4 [162], 1995, r. 27
Kêmî yan zêde muhîm nîyo înan nuşto, berpirsîyarîya xo goreyê îmkananê xo arda ca, Seke şima zî zanê û vînenê, çîyo nuştekî vîndî nêbeno, maneno. Bi ziwanê dayîke nuştene, karê ziwan û kulturî aver berdene belkî tewr zaf zî seba ma kurdan, xususen ma kirmancan hewce yo. Helbet keda çi kesî/e xo vîr ra nêbena. Xora amancê nê nuşteyî zî tayê o nêbî? Ma va nê çar kedkaranê kulturê ma bi şima bidê şinasyayîş û bi no qayde keda înan zî bi hurmete yad bikîme. Baş o, ma çend îfadeyanê înan neql bikê û bi no hewa nuqte ronê.
“Serrê bêxeyretey tepa mendî. Wext wextê xeyretî yo. Xebat û eleqedarey lazim a. Ma pêrûni rî wezîfe kiweno. Ez bawer kena ki lehçey zazakî ser o no xeyret dewam keno, vînî nêbeno. Hetanî ki dinya esta zanê ma û kulturê ma zî wa ridê dinya di mano. No xusus di bawereya ma ya ebedî esta.”
(Hesenî Giran, Vate)
“Zaf miletê ke 300 serre ra ver haya înan neteweyey ra çinebî ewro wayirê dewlet ê, labelê ma Kurdî ki Ehmedê Xanî yê ma estbi ma hewna bê dewlet ê û ciyakewte yê. Lazim o ki ma Ehmedê Xanî newera biwanê û bixebitiyê ki Hewnê ey bikerê raşt.”
(N. Elî, Armanc)
“… Tayê saro bîn kî ya binê tesire na kesonê sareteng u zeretengo de mendo, ya kî xeleto û çewtonê îno nano ra rîyê xo ver u îda keno ke Zazayî Kurd (Kirmanc) nîyê u Zazakî zonode bîno. Oncî nî mordemî, faktoranê tarixî u camatîye nêcênê çimî ver – hama jê tayê zanoxanê Awrupayîzo- têyna vurênayîna vengo u formonê qeso ve ca u sira îno ser o vindenê…”
(Mustafa Duzgun, “Dimilî Kî Zonê Ma Wo…”, Kurdistan Press, Hej.: 71 (17), 1989, r. 9)
“… Ti çond welat ra xwi dûrfîn, wi hîna yen nizdîyê merdim. Emir ma pê xebat û xwiverdayiş semêd welat, zon û kultur ma ya sê macîron ni welat xerîb di şi. Ma vac ma hezaron ra km welat xwi ra kot dûr, la mezg û zerrê ma semêd welat û xelasê yi ya dona pirîye. Şar yen na dunya di cuyen, yow tahm ti ra gen. La ma kird tim hay teqe req dê, ge yên kiştiş, ge zî mecbûr bên xwi querêk pan merdimon heramzadon … Honc ma vac bena hol, bena rind, tîjê wêşîyê û serfîrazê, serbestîyê û azadî yow ruej welat ma ser di bena berz û şar welat ma zî pê rueşnayê, germê û berekêt eya tîja newî ya bên şa …”
(Suphî Aydin, mektuba dîgîtal a ke ey mi rê nuşta, aye ra)
No nuşte bi destûrê nuştoxî sîteyê BasNewsî ra ame girewtene.
