Tirkîya peyê hêrişê kîmyewî der a?

Xebera kovara îngilize London Review of Books ra gore Komara Tirkîya hêrişê çekanê kîmyewîyan ke hamnanê 2013 Sûrîye de sebebê qetlkerdişê 1.000 sîvîlan bîy, organîze kerd. Na îddîa hetê rojnamegerê namdarê amerîkanî Seymour Hershî ra ke xelata Polîtzerî girewtîbî, ey ra ame beyan kerdene. Hershî wextê xo de serebûtê îşkence yê Ebû Gureybî ardîbî çimanê dinya ver.

Xebere ra gore Tirkîya cikewtişê DYA bi herbê Sûrîye provoke kerd, la peynîye de nêbî. Seymour Hershî da zanayene ke wextê kombîyayîşê mabênê serekwezîr Erdogan û serekkomar Obamayî de xeylê problemî vejîyay meydan.

Erdogan bi wezîrê karanê teberî Davutoglu û musteşarê îstîxbarat MÎT Fîdanî ra pîya 16. gulana 2013 de Seraya Sipî ya Waşîngtinî de Obamayî de amey têlewe. Mesele rijnayîşê hukmatê Esadî bîye. Labelê o esna de Erdoganî Obamayî ra vato ke aye ra kî dot Sûrîye de xêta sûr a DYA (xêta sûre ke Obamayî verê mecazî duştê xebitnayîşê çekanê kîmyewîyan de nabî ro) ameye ravêrdene. Dima Erdoganî waşt ke Fîdan qisey bikero, Fîdanî ceribna ke no mezwû îzeh bikero, labelê Obamayî qalê ey birna va “Ma zanenîme.” Naye ser o Erdoganî bi israr Obamayî ra reyna va: “Xêta şima ya sûre vîyarîya.” Mişawîrê asayîşê netewe, Tom Donîlon, ke leyê Obamayî de bî, dima ra qal kerd ke Erdoganî “ondêr bêçika xo duştê serekkomarî de hewa naye – zereyê Seraya Sipîye de”. Vateyê Erdoganî ser o Obamayî xo çarna verba Fîdanî û va: “Ma zanenîme ke şima pê radîkalanê Sûrîye se kenê.”

Nê vateyî yenê a mana ke sermîyananê DYA zana ke bêçika Tirkîya zereyê meselanê Sûrîye de bîye. 21. tebaxa 2013 de nêzdîyê Şamî de hêrişêde kîmyewî bi gazê sarînî da-hezarî kesî merdîbî. Tirkîya û dinya artêşa Sûrîye sucdar kerdîbî. Herçiqas ke hukmatê Obamayî daybî zanayene ke tena destê artêşa Sûrîye de çekê nîyanênî estê, peyê perdeyan de îstîxbaratê DYA û Brîtanya zanayêne ke tayê rêxistinê xoverrodayîşî yê Sûrîye kî bi viraştişê çekanê kîmyewîyan meşgul bîy. Nînan ra yew zî El-Nusra bî.

Hersh îddaya xo de tenêna raver şono û vano ke peyê hêrişê kîmyewî yê Şamî de Tirkîya bi xo esta. Goreyê yew çimeyê nimite, London Review of Books nusena ke Tirkîya bi xo hetê îslamîstanê radîkalan kerd ke ê gazê sarînî virazê. Na piştgirîya hukmatê Erdoganî seba El-Nursa kî rew ra ameye zanayene. Çi esto ke hêrişê 21. tebaxe ra dime îstîxbaratê DYA qiseykerdişê telefonî yê sermîyananê Tirkîya goşdarî kenê û tey heşnenê ke ê serebûtê Sûrîye ser o eleqe musnenê. Seba ke DYA no kayo qilêrin ê Tirkîya dî, qerarê hêrişê Sûrîye desinde caverdanê. Raver ra DYA, Brîtanya û Fransa pîya planê hêrişkerdişê Sûrîye viraştîbî.

Gulana 2013 de des endamê El-Nursa başûrê Tirkîya de tewqîf bîbî. Goreyê vatena polîsî di kîlogramî sarînî kî înan dest de estbîy. Vanê, grûbe waşt ke malzemeyê çekanê kîmyewîyan biherînê. Panc endamî zere erzîyay, labelê demêk ra dime ê ha mabênê dewaya dadgehe de ancîya bîy azad. Çapemenîye Tirkîya o wext texmîn kerdîbî ke hukmatê Erdoganî na mesele de kayê xo keno.

Yew ajanê kanê amerîkanî London Review of Books rê da zanayene: “Erdoganî qehirîyabî, çike nê serebûtanê kîmyewîyan ê Sûrîye ra dime qerarê hêrişkerdişî hetê DYA ra nêameybî.” Payîzê 2013 de CÎA ancîya musna ke hukmatê Tirkîya, tayê qisimê MÎT û cendirmeyî bi rêxistina El-Nusra pîya gureyenê û çekanê kîmyewîyan virazenê kî. Ajananê CÎA ra gore MÎT sîyasî, cendirme kî perwerdeyê çekanê kîmyewîyan bi lojîstîk danê.

Melumatanê Hersh û London Review of Books ra gore, nîya Erdogan û hukmatê ey rê raya dadgeha mîyanneteweyî yê Den Haagî asena.