Analîz: Vurnayîşê dewlemendîya dinya

Destê Edîtorî ra:

Rijîyayîşê dêsê Berlînî 1989 ra dime DYA 20 serrî sermîyanîya ekonomî kerde. Krîzê fînansî temelê DYA şana ra.

Serra 1990 de dewlemendîya newîye pêro welatê dinya girewtê binê tesîrê xo. Waştişê dewlemendîye û aye ra resayîşê standardê berzî yê heyatî ekonomîya çîpe ra teber kî mentalîteyê karîyerperwerîye û îndîvîdualîzmê şaran raver berd. Amerîka, Ewropa û Japonya pê efektê globalîzmî hêzê xo kerd zêde: îhracat û erja pereyê nê mintiqayan naye musna. Heta krîzê fînansî serra 2007 de, nê hîrê mintiqayê dinya debar û durumê xo ra zaf memnun bîyê.

Krîzê fînansî hêzê ekonomî yê na dinya şana têwerte ro. Nika DYA, Ewropa û Japonya kotê (kewtê) reqabetê Çîn, Hindîstan û Amerîkaya Başûrî. Welatê jê (sey) DYA, Almanya, Japonya, Fransa, Îngilîstan ûêb. nika ra tepîya ekserî meseleyanê xo yê zereyî de meşgul benê, înan de nika mecburîyetê çareserkerdişê problemanê jê (sey) deynanê berzan, barê sîstemê sosyalî û kokimbîyayîşê nufusê vejîyayo. Nê hîrê faktorî musnenê ke dinyaya kane sirf bi ekonomîya zereyî besenêkena ke kalîteyê cuyê berzî jê (sey) nikayinî rê bireso. 20 serran ra tepîya rijîyayîşê komunîzmî ra dime sîstemê kapitalîzmî kî verê krîzê giranî de rayêda newîye saye keno.

Hetê ra DYA, Ewropa û Japonya hêzê xo kenê vîndî û heto bîn ra kî ekonomîyê neweyî jê (sey) Çîn, Hîndîstan û Brezîlya giranîya xo bellî kenê. Nê hîrê welatî bi karkeranê xoyê ercanan pawlukayanê xo de bi mesrefo nizm produktî vejenê û henî hem îhracatê xo kenê zêde, hem pereyê dugelan herinenê, hem kî sermayegozarî anê welatanê xo. Henî ke kasayanê Çîn ya kî Hîndîstanî de xeylê mîlyaran rezervê xo bîyo pirr. No efekt ser o dewleta nê di welatan dugelanê bînan de şirketanê namdaran de tesîrê xo bellî kenê û zaf xebatkar kunê borsayanê dinya.

Aye ra kî dot, welatê ke madeyê tebîîyan roşenê, jê (sey) welatanê Rojhelatê Mîyanênî, Venezuela, Kurdîstanê Başûrî û Rûsya potensîyelê petrol ya kî gazê tebîî rind xebitnenê û ekonomîya xo kenê xirt. Nê welatî kî 10 serran ra tepîya benê hêzdar, hem hetê ekonomî ra, hem kî hetê sîyaset ra. Welatê bê nê madeyanê tebîîyan bi welatanê ke xeylê çî vejen, yanî Çîn, Hîndîstan, Brezîlya ûêb. ra ju (yew) platform de yenê têlewe. Çike nê welatî her serre zêde madeyanê tebîîyan wazenê. No semed ra tayê pisporê ekonomî vanê ke nê welatê ke hîna raver şonê, 10-20 serran ra dime dinya de ekonomîye cênê binê tesîrê xo. Heto bîn kî rolê Çînî Afrîka de kî her serre daha beno muhîm.

Serranê ameyoxan de, kam ke rezervê enerjî kontrol keno, hukmê na dinya rameno. Ju (yew) sebebê desteştişê Amerîka hetê Îraq û Efxanîstanî kî naye bî. Rezervanê enerjî ser o reqabetêde girs esto nika. Amerîka ceribnena ke bi fîrmayanê xo yê enerjî na bazar kontrol bikero û rotişê petrolî ra para xo bicêro. Çike DYA kî zanenê ke Çîn ya kî Hîndîstan her serre daha zêde petrol herînenê. Heta nika DYA muşterîyo juyin (yewin) ê petrolê Erebîstanê Seûdî bî, 50 serran ra tepîye reya verêne emser no ca Çîn xo rê girewt. Çîn wazeno ke tesîrê xo kî Îraq û Kurdîstanê Başûrî de kî girs bikero û gama hîrêyine de Çîn ceribneno Îran ra petrol biherîno. No waştişê Çînî qayilê DYA de nîyo, Îran kî binê hukmanê zordarîyan de naleno. Planê Amerîka aye ra kî dot hetê Tirkîya û Pakîstanî ra yeno xirabin kerdene, çike nê welatî xeylê çîyan îhracat kenê bi Îran û aye ra embargoyî tesîrê xo kenê vîndî

Rezervê enerjî, sîstemê fînansî yo biaqilî û produksîyono ercan ekonomîya ameyoxe de rolê tewr girsî kay kenê.