Muhendisê ke awbendan virazenê, normal de ganî bala xo kî bidê rîsk û şertanê erdlerzan ser. Awbendî zafane cayanê xorînan de, sey gelîyan de, yenê awankerdene. Cayê xorînê nîyanênî ya semedê erozyonî ra ya kî semedê vurîyayîşê plakayanê tektonîkan ra vejîyenê meydan. Heto bîn ra, eke cayanê stresinan ser o awbendê girsê neweyî bêrê viraştene, nê awbendî bi xo besekenê bibê sebebê erdlerzan.
Eke awbendê neweyî û înan reyde golê aw ê girsî yenê viraştene, nê besekenê aktîvîteyanê sîsmîkanê girsan peyda bikerê. Heto yew ra, beno ke giranîya awe bi xo sebeb bo, la heto bîn ra kî zextê awa binerde ke xorînan de mabênê kemer û kuçan de est a, game bi game zêdîyeno. Seba ke nê mekanîzmî bibê semedê erdlerzî, ganî cografyaya ucayî xora binê stresê tektonîkî de bibê. Sey nimûne, cografyaya Kurdîstanî de hîrê plakayê tektonîkî yê girsî yenê pê. Mintiqa tim binê rîzîkoyê erdlerzî der a. Tayê zanyaran gore awbendî bi xo sebeb nîyê, la tena enerjîya ke xora binê erdî de est a, dahîna çîp vejenê ser. Yanî, awbendî benê sebeb ke erdlerzî wextê xo ra ver qewimînê.
Rêxistina Kanada “Energy Probe Research Foundation” vilaweka xo de da zanayene ke erdlerzê ke hetê awbendan ra virazînê, rîzîkoyêde girs o. Bitaybetî, eke yew çem ser o xeylê awbendî awan bîyî, û nê awbendî netîceyê erdlerzê ra rijînê, bi mîlyonan kesî mirenê.
Enstîtuyê cigêrayîşî yê DYA “Think Geohazard” ra gore erdlerzo Siçuan, Çîn, ke serra 2008î de qewimîya û tede 80.000 însanî merdbî, semedê awbendê ke nêzdî de amebî viraştene, bîyo. 318 mîlyar lîtreyê awe ke zereyê nê awbendî de est bîyî û bi giranîya 318 tonan, awbend stresê serê erdî zêdena. Nîya, aktîvîteyê sîsmîkî zêdîyayî. Tena Çîn de ney, awbendê Yunanîstanî Marathon, yê DYA Hoover û yê Spanya Îtoîz kî tayê zanyaran ra gore rîzîkoyê erdlerzan zêdenenê. Heto bîn ra kî awankerdişê awbendê Tirkîya Keban ra dime cografyaya nêzdîyê Kebanî de xeylê erdlerzî peyda bîyî. Nîya cigêrayoxan 100 ra zêde nimûneyî kerdî arê. Nînan ra tayê nê yê:
* Koyna, Hîndîstan, 1967, M 6.7
* Sînfengjîang, Çîn, 1962, M 6.2
* Warragamba, Awustralya, 1973, ML 5.5
* Thomson, Awustralya, 1996, ML 5.1
Bitaybetî awbendê ke 100 metre ra xorîn ê, seba erdlerzan benê rîskêde girs. Berzîya ya kî xorînîya awebendê Kebanî 207 metre ya. Awbendê Atatirkî kî 169 metre ya û xo zere de 48.700 hm3 awe hewêneno ke no seba erdlerzan rîzîkoyo zaf berz o. No awbend tam cayo ke çar mintiqayê sîsmîkî yenê pê, uca ameyo awankerdene. Merdim resimê cêrenî de vîneno ke çend erdlerzî uca de qewimîyayê. Cigêrayoxan serra 2014î de nuşt ke îhtîmal est o ke no awbend ameyox erdlerzê bi giranîya 6,5 heta 7 virazo.
Nîya, awbendî hetê ra xozaya dorûverê xo kenê xirabin, însanan û heywanî nê cayan ra mecburî bar kenê û dima ra kî erdlerz û laserî mintiqa rijnenê û cuye tede êdî qedîna. Seba ke Tirkîya û Kurdîstanê Vakurî mintiqaya erdlerzan a, awankerdena bi seyan awbendan seba cuya însanan û xoza yew rîzîkoyê girs o.
