Profesorê unîversîteya Harvardî Graham Allîsonî termê “Dama Thukîdîdîsî” (Thucydides trap) kerdbî populer. Yeno na mana: werteyê hêzêde raverşîyayoẍî û hêzêde ḳanî de îhtîmalê herbî beno berz, eke no hêzo newe reqebetê hêzê ḳanî kero. No analîz nameyê xo tarîxnasê yunanî yê namdarî Thukîdîdîsî ra cêno ke derheqê herbê Peloponezî de nuştbî: “Semedê berzbîyena Atîna û tersê Sparta ra virênîye ro şerî nêameyêne guretene!” Nîya şerê Peloponezî dest kerdbî ci.
Serra şerê Peloponezî ya hewtine de mordemê Atîna yo tewr cengwaz, Kleon Sparta giran rexne keno û vano ke gereke ê şîndorê xo jê şerî ra raver peyser bioncê. Thukîdîdîsî ewro ra 2.400 serrî raver kitabê xo de salix dano ke hîs, ters û kibar sima erzenê zereyê ju şerê hegemonîkî û verba sima cênê ke, sima wextê şerî de biresê haştîye. Na dersa tarîxî ya girane xo xeylê reyî dubare kerd.
Cigêrayîşê Merkezê Zanyarî yê Belferî yê Harvardî ra gore, serebûtê Thukîdîdîsî mabênê 500 serran de 16 reyî qewimîyayî. 16 reyî ju hêzo newe cayê hêzê virênî guret. 12 reyî kî werteyê înan de ceng vejîya. Seserra 15. de Spanya cayê Portugalî guretbî, dime ra seserra 20. de DYA Brîtanya ra raver şîyî û dime ra 1990an ra nat berzbîyena Almanya. Çor faktorî herbê hegemonî de cayê berzî cênê: Teknolojîya moderne, ekonomîya pête, artêşa xirte û sîstemê demokratîkî.
Cuya moderne de ma dama Thukîdîdîsî werteyê DYA û Çînî de vînenîme. DYA jê Sparta wayîrê ters û kibarî yê, semedê nê di faktoran ra Sparta dest be şerî kerdbî û Atîna no şer dewam kerdbî. Zanyarê Çînî yo namdar Ye Zîçeng “kibarê Çînî” nîya ano ra zon: eke Çîn cayê xo werteyê hêzanê dugelan de nêcêno, newerapêtbîyena (rejuvenation) Çînî temam nêbeno. Nîya, tarîx xo jê werteyê Sparta û Atîna, ancîna werteyê DYA û Çînî de musneno. Ju het de eksepsîyonalîzm û jukekîya DYA û heto bîn de neteweperestîya Çînî…
Çor faktorî herbê hegemonî de cayê berzî cênê: Teknolojîya moderne, ekonomîya pête, artêşa xirte û sîstemê demokratîkî
Roştîya çila tarîxî de mordem vîneno ke sarê kirmancî kî, bitaybetî Başûr û Rojawan de, xo ver dano û cayê xo dugelan mîyan de bellî keno. Berzbîyen û raverşîyena sarê kurdî hêzanê nikayênên, jê Tirkîya, Îran û Îraqî cêno qesawetan ver. Senî ke Thukîdîdîsî va, ewro hêzo ke astareyê xo bereqîno û beno pêt, kurdî be xû yê. Tirkîya, Îraq û Îran wayîrê ters û qesawetan ê. Nê hîrê dewletî êndî hêzê reaksîyonîst ê. Çitur ke berzbîyena Atîna Sparta sewesne ro, tesîrê berzbîyena kurdan kî nîya pêl dano. Bitaybetî sîstemê kurdan ê demokratîk û raverperestî bala dîna oncenê xo ser. Îta de çîyêdo zof muhîm, no wo ke kurdan peynîya xeylê dez û serran ra besekerd sîstemê xo ronê. Heqê cênîyan, têduştîye, dînamîkê demokratîkî, serbestîya îtîqadî ra pîya sîstemê kurdan Tirkîya ra û Îran ra zaf-zaf raver şîyo, nê semedî ra nê di dewletî cerebnenê ke ebe pêro metodan virênîye ro naye bicêrê. Labelê mordem besekeno ke vazo, beno ke demkilm ê besekene serkote vejîyê, la wexto derg de -eke kurdî xeletîye nêkenê- seserra 21. Rojhelatê Mîyanênî de bena yê sarê kurdan.
Ma ke qayîte Juyîya Sovyetan bikerîme, çek, artêş û dîplomasîyê înan be xo bes nêbîyî ke besekerê virênîye ro paçebîyena xo vejîyê. Çayê? Çike welatê ke wazenê teber de bibê serkote, gereke zere de kî (welatê xo de kî) serkote bibê. Bê serkotena ekonomîya zereyî, dewletî nêşîkînê ke hegemonîya xo ya teberî dewam bikerê. Nê semedî ra Moskova besenêkerd bandura xo bisevekno, raver bero. Komelê rakerde û demokratîkî nîya wexto derg de xo ver o da. Û sovyetî qelewîyê tarîya tarîxî û bîyê vîndî şîyê. Xeletîya sovyetan a bîne duştê ekonomîya xirabine de têkilbîyena şerê Efxanîstanî bî. Ney ra dime game be game peynîya xo kerde amade.
peynîya na raye de qederê sovyetan esto.
Naye ra kî dot, ma şîkînîme vajîme ke şansê Çînî duştê DYA de çîn o, çike seke ma cor ra musna: seba hegemonîya globale ekonomîya zereyî û komela demokratîke cayêdo berz cênê. Heya, Çînî ekonomîya xo kerde pête, labelê sîstemê xû yo polîtîk oterîter o û demokratîk nîyo. Labelê mordem gereke vazo, DYA de kî serranê peyênan de sîstemo sîyasî tenêna bî populîst û sar êndî be sîstemê sîyasî ra henî jê verî înam nêkeno.
Roştîya na raştîye de ma not kerîme ke Îran û Tirkîya raya sovyetî gureta. Çike nê di dewletî kî binê ekonomîyanê xirabinan de nalenê, jê sovyetan rêça îdeolojî (îta de dîn) gurete, tede sîstemo demokratîk çîn o û duştê nê faktoran de kunê herbê teberan, jê Sûrîye, Lîbya, Armenîstan ûsn. Tarîx ma rê salix dano ke badê ke dewletê nîyanênî kotî şerê teberî, her game de pêtîya xo kenê zar û tepîya xo peyser oncenê. Nê çor faktorî (ekonomîya xirabine, îdeolojî û dîn, çînbîyena demokrasî, cengê teberî) têzere gureyenê. Yanî, eke înan ra juyê bî pêt, ê bînî kî benê pêtî. Welatê nîyanênî, eke ekonomîya zereyî ke rind nêşîye, xo çarnenê hetê îdeolojî, propaganda ya kî dînî, çêberê demokrasî ca danê û eke firsend dî, lerze şerê zereyî ya kî teberî kenê. Labelê, peynîya na raye de qederê sovyetan esto. Komelê rakerde û demokratîkî hata nika serkote vejîyê û henî aseno ke demo ameyox de kî na raştîye dewam kena.
