Kurd welatanê dîwelan de, bitaybetî xoverdayîşê Rojawanî ra dime, zaf bîyê populer. La sîyaset û partîyê xo hema henî nîyê, çike kurdî hema besenêkenê dîplomasî, sîyaset, ekonomî û artêşe seba şarê 40 mîlyonan awan bikerê. Sîyaset, îdeolojî û rêxistinê înan seba nê 40 mîlyonan teng yenê. Seba ke sîyasetê kurdan parçeyanê Kurdîstanî ra gore yeno kerdene, ser o kî rîyê rêxistin ya kî îdeolojîyan ra mesela kurdan hîna cayê xo de vindena.
Kurdî da-40 mîlyon ê û nufusê potansîyalê dewleta Kurdîstanî bi şaranê bînan ê ke cografyaya Kurdîstanî de ciwîyenê, na hûmare keno di qat. Nîya Kurdîstan Îran û Tirkîya ra girs o. Labelê duştê na raştîye de kurdî hîna sîyaseto partîzan û marjînal, sîyasetê çar parçeyanê Kurdîstanî dima şonê. Nê semedî ra serkewte nêvejînê û ameyox de kî nêşîkînê serkewte bibê. Na zarîya stratejîya kurdan dişmenê xo yê ke pêt nîyê, înan kena pêt. Na statuya xelete nîya dewam kena. Coka tena kurdî ney, tirk, ereb û farsî kî binê rejîmê zordar û bêdemokratîkî de nalenê, tede besenêkenê biresê demokrasî ya kî dewlemendîye. Kurdî nîya hem yew şans hem kî yew astengê Rojhelatê Mîyanênî yê.
Parçe-parçe mendene, kurdan û îdealê înan ê raxelesîyayîşî xeneqnena. Heta nika tarîx û heyatî no îdare kerd. Labele sîyasetê kurdan ê parçekarî game bi game rijîno. Lîderî ya kî rêxistinê ke armancê Kurdîstanê Girs û Yewbîyayeyî ramenê, estereyê înan do ameyox de bibereqîyo. Hêzê globalî sey DYA kî dest danê ci. Nê sebebî ra sîyasetê 40 mîlyonan kuçeyan de ney, ganî bi sîyasetê dewlete bêro ramitene. Cayê kuçeyan, alayê partîyan û resimê lîderan sîyasetê dewlete de çin o. No sîyasetê yew dewlet o, yê pêro kurdan o, netewî yo.
Wedardena DAÎŞ ra dime sîstem û rejîmê Tirkîya, Îran, Îraq û Sûrîye tayêna binê tesîrê tengbîyayîşî der ê, çike nê aktorê statudarî sey Rûsya, Tirkîya, Îran û Îraq nêverdanê ke girêyê Rojhelatê Mîyanênî bêro rakerdene. Bi nê sîyasetê astenkar û înkarkerî nê hêzî dewamkerdişê statukoyê 100 serran ra xelete wazenê. Çi esto ke înan kî semedê nê statukoyî ra kurdan ra pîya xeylê zerar dîyo. Cuya ekonomî, sîyasî û sosyale, nînan ra qederî artêşa înan panc serran de bîye xirabine. Rastîye de rakerdişê girêyê nê statukoyî de kî nê dewletan û sarrê ci rê faydeyê xo esto, la rejîmê ke yenê ser, ê tena kewenê telaşê weşîya rejîmanê xo dima. Çike ê kî zonene ke bi rijiyayisê na statuko rejîmê înan kî rijinê.
Eke dîdarîya werteyê Tirkîya û PKK nêqedîyayêne, eke Vakur de şaristanî nêrijîyayêne, eke Tirkîya hêrişê Efrîn û Serê Kanîyê nêkerdêne, eke Îran, Îraq û Tirkîya referandumê Başûrî qebul kerdêne û hêrişê Kerkûk û şaristananê bînan nêkerdêne, na cografya nê panc serran de xeylê raver şîyêne.
Statukoperestîye suc o
Heto bîn ra kî çi heyf o ke tayê hêzê kurdan kî bi sîyasetê xo yo teng, parçekar û ezez emrê nê rejîman û nê statukoyî kenê derg. Reyna têhetbîyayîşê PDK bi Tirkîya, Kerkûk de hemkarîya YNK ya bi Îran / Îraq û Şengal ser o hemkarîya PKK bi Îraq pêtkerdena dewamkerdişê nê statukoyî ya. Yanî, kurdî kî seba karê partîyanê xo xeyrê nê statukoyî rê gureyenê. O wext merdim pers bikero: no girê kam keno ra? Perso bîn kî: çira dewletê statudarî û partîyê kurdan nêwazenê ke no statuko birijîyo û ê çayê stratejîyanê wextkilman dima şonê?
Pêro nê hêzî ceribnenê ke bi sîyasetê populîst û wextkilmî emrê xo derg bikerê. Nîya pêragirêdayîşê nê hêzan kî xafil de xo vurneno. Ewro Tirkîya û Îran yewbînan de hemkar ê, la na rewşe çîp vurîna û ê hamkarê kanî yew de xo giran rexne kenê. Nê rejîmî hende zar ê ke êdî muhtacê yewbînanî bîyê. Merdim besekeno ney sey rewşa tengbîyayîşî name bikero. Pêro aktorê corî nê semedî ra qefelîyayê, şarî ra girêdayîşê xo raya qurfîyayîşî der o. No qurfîyayîş îzolasyon tey ano. Pêro nê hêzî dewletanê bînan ra û şaranê xo ra kewenê dûrî. Tena Tirkîya ya kî Îran ney, sebebê sîyasetê xo yê xeletî ra PKK, PDK ya kî YNK kî kewenê tehlukeyê nê îzolasyonî. Ê kî naye rind vînenê û zanenê.
Merdim ancîya û ancîya vîneno ke bê DYA nê aktorî besenêkenê yew kemere cayê xo ra bilewnê. Têde girs û berz qesey kenê, la des serrî tepîya halê şar û welatê înan reyna peyser şono. Merdim raver ra besekeno vajo ke semedê nê tengbîyayîş, qefilîyayîş û îzolaysonî no yo ke nê hêzî wazenê verênîye ro reformanê xo, şar û welatê xo bicêrê. Nê aktoran taktîkê xo (stratejîya înan çin a) tena seba mendena wayîranê rejîmî viraştî û pêro planê xo nê armancî ser awan kerd. Peynîya nê sîyasetî zarbîyayîş o, îzolasyonê nê aktoran o. Raştîya xo de planê DYA ra gore ganî DAÎŞ ra dime na cografya bibîyêne cande, reformkar û demokratîke. Labelê raştîya ewroyî nê xeyalî ra xeylê dûrî ya, hetta peyser şîye. Sebeb o yo ke pêro aktoran tena faydeyê rejîmananê xo de nîyadayî, şar û welatê xo xo vîrî nêardê. Tenê ceribnayî ke reqibanê xo zar bikerê, DAÎŞ ra tepîya xafil de hewnê girsî dîyî û pêroyê înan nê hewnan ra sey kemeranê domînoyî xesar benê.
Eke merdim 100 serrî nê hêzan xo rê verdo, qet besenêkenê tebayê bivurnê. Ewropa de meselê Yugoslavya û Kosova werteyê yew serre de hel bîyê. Heta ewro cografyaya ma de problemî besenêbîyî hel bibê: kurdî, fîlîstîn, Îsraîl, Yemen ûêb. Çayê problemê na cografya hende wext bêhal dewam kenê? Çike nê dewletî seba helkerdena problemê Sûrîye, Lîbya ya kî Yemenî uca nîyê. Armancê înan qezenckerdişê wextî yo. Îran nîya r’ o, Tirkîya kî nîya r’ a. Nîya problemî zêdînê û beno ke bi destûrê DYA nê welatan de şoreşê şarî yo raşt biqewimîyo. Nê semedî ra hemkarîya partîyanê kurdan bi nê dewletan xirabinbîyayîşê na cografya keno derg, emrê statudaran kî keno derg. No, sîyasetê kurdan rê tena gonî arde û ameyox de kî gonî ana. Mîsal, hemkarîya Başûrî bi rejîmanê dîktatoranê Tirkîya seba kurdanê Vakurî ya kî şaranê Tirkîya û Rojawanî tena bena sebebê rişîyayîşê gonî. Ne etîk o ne kî rûmet o.
No ma rê musneno ke awankerdişê dewletanê netebîî û bitaybetî bêdewletîya kurdan tîya de astengêdo girs o. Dewlete sentetîkî sey Tirkîya, Îran, Îraq ya kî Sûrîye hîna hewnanê girsan der ê, bawer kenê ke kurdî bi desan serrî binê hukmê xo de bicerê (hewno yewin) û ney ra kî ceribnenê dest bi meseleyanê bînan bikerê (Lîbya, Yemen, Qeredax) û sînoranê xo hîra bikerê (hewno diyîn). Semedê nê di hewnan ra şarê Tirkîya, Îran, Îraq û Sûrîye, pêroyê kurdan û şarê bînî sey Qeredax, Lîbya, Yemen ûêb. xeylê dej vînenê. Coka pêtkerdena rejîmanê statudar na rêzeteda kena girane. Nîya hemkarîya bi rejîmanê statukoperestan seba kurdan sucêdo giran o.
Tirkîya: Krîzo Giran
Nê aktoran ra Tirkîya sey Îran û Îraq binê krîzê giranî der a. Erja xo ya jeopolîtîke her serre bena kêmî. No rî ra ganî Tirkîya verê veran meseleyanê xo yê zereyî hel bikero, bitaybetî mesela kurdan, demokrasî, înovasyon û raverberdişê endustrîyê xo. Tepîya, mabênê xo û cîrananê xo rind bikero, bi înan hemkarîya ekonomîke bero raver. Seke dişmenê welatê înan îdar kerdo, Tirkîya her çî xelet kerd. Verê, sîyaset bîyo populîst. Eke ekonomî û demokrasîye welat ca de bibîyêne, sîyaseto populîst hende zerar cinêdano, la rewşa Tirkîya henî nîya. Pêro awanîyê demokratîk, raştîye û sosyalî ameyî rijnayene, ciwanî, akademîsyenî û dewlemendan welat terk kerd, raverşîyayîşê ekonomî tena bi înşeatan besebî, fabrîkeyî ca dîyayî, endustrî de înovasyon bî vîndî, tena çekî ameyî vetene (parçeyê ci kî teber ra hêrînîyayî) û Tirkîya hêrişê pêro cîrananê xo kerd. Nîya Tirkîya kewt hewnêdo girso sexte.
Hewnê girsî, zurî, xo zere de girskerdiş û sîyasetê dînî heta nika destê nê rejîman de çekê çêrî bîyî. Nê rejîmanê statuperestan heta nika dîn û bawerî seba karê xo û dergkerdena emrê hukmatanê xo xebitnayî. Labelê dinya êdî sîyaseto dîndar qebul nêkena. Bitaybetî Rojhelato Mîyanên de sîyaseto dîndaro bêpeynî êdî qedîno. Şarî xo giran-giran ci ra dûrî fînê. Sîyaset û şer de xebitnayîşê dînî heta ewro tena gonî arde. Nê sebebî ra Tirkîya, Îran, Sûrîye û Îraq de rejîmê ke dîn kenê sîyaset, demê ra dime rijînê. 500 serrî dima Ewropa ra reformê dîn û sîyaset reseno na cografya. Nîya dîn destanê sîyasetmedaran û artêşan ra yeno girewtene. No seba kurdan faktorêdo rind o.
Propagandaya neweraawankerdişê osmanijan, binê deryayê sîyayî de doskerdena gazî ûsn. mûnitişê nê hewnan ra nimûne yê. Pratîk de cayê propagandaya neweraawankerdişê osmanijan çin o, hewno merde yo. Osmanijan o wext besekerd nêzdî ra pêro neteweyan seba armancê xo bîyarê têlewe. La Tirkîya hîna besenêkena kurdan bîyaro leyê xo. Armenîyî, yunanî û ereban kî xo vîr ra bikerê. Tena bi Qatar û çeteyanê îslamîstan no armanc cayê nêreşto. La raştîye de planê Tirkîya yo nîyanên xora çin o. No tena propagandaya seba qezenckerdena wext û xapênayîşê şarê xo ya. Çi esto ke fîyatê ney zaf berz beno, hem zere de hem kî teber ra. Tirkîya bi nê sîyasetî leteyê pêtîya ekonomî û artêşa xo kerd vîndî, şar leteyê dewlemendîya xo kerd vîndî. Şar û rejîm yewbînî ra benê dûrî. Sey faktorê bînî kî, Tirkîya dewletanê bînan ra bena dûrî, prestîjê Tirkîya û tirkan pêro dewletan de dirbeta girane girewte.
Başûr êdî ziwanê şarê xo qesey nêkeno
Hemkarîye bi hêzanê statukoperestan nêbena û hemkarîya ke duştê birayan de ameye viraştene, dima xo çarnena şima ver. Bitaybetî pêro partîyanê kurdan nê dewletan de duştê partîyanê kurdan ê bînan de rey-rey hemkarîyê kerde û tepîya nê sîyasetê xeletî ra dirbetê giranî girewtî. Çi heyf o ke partîyan kurdan ra PDK hîna Tirkîya dima û YNK rejîmê Îranî dima şona. Nîya şarê kurdan kî nê partîyanê kurdan ra kewenê dûrî.
Başûr zereyê xo de kî hema parçe-parçe yo. Cografyaya xo werteyê di partîyan de lete bîye. No durum hêzê Başûrî kî keno lete, artêşa ci, ekonomîya ci yew nîya, hemkarê xo kî dişmenê Kurdîstanî yê. Nê semedî ra Başûr Kerkûk û cayê bînî yew hewte de kerdî vîndî. Çike sîstem çin o, çike pîyayîye çin a, stratejî çin a. Herçiqas ke ekonomî û artêşîye de tayê gamê averî ameyî eştene, kêmîya demokrasî û têduştîye xo her ca de musnena. Seke parçeyê bînan de vînenîme, tîya de kî merdim besekeno vajo ke Kurdîstan, artêşa ci û dewlemendîya ekonomîya ci tena yê 1-2 partîyan ya kî sinifan nîya, yê pêro şarî ya. Rojawan -merdim ke tayê hewnanê îdelojîyan peygoş bikero- seba Başûrî kî nimûneyêdo rindek o.
DYA nêzdî ra qayît kenê û rind zanenê ke partîyê sey PYD ya kî PKK tevgêrê kurdan ê tewr modern ê. Ê kî analîz kenê, eke Kurdîstano Girs beno, o hetê partîyanê PDK ya kî YNK ra ney, la rêxistinanê modernan sey PYD ya kî PKK ra awan beno. Aktorê Başûrî wazenê ke tena parçeyê xo de bimanê. Labelê pagirêdayîşê hukmatê Başûrî û şarî her ke şono beno kêmî, çike sîyasetê hukmatî waştîşanê şarî ra teber o. Başûr êdî ziwanê şarê xo qesey nêkeno. Vatena şar û partîyanê Başûrî yew nîya. No ekonomî de nîya r’ o, yew mîlyonî karkerî besenêkenê meaşanê xo bicêrê. Başûrî hetê ra waşt ke bibo xoser, heto bîn ra kî Îraq ra wazeno ke meaşanê karkeranê Kurdîstanî bido. No paradoks o, ma rê musneno ke stratejîya xoserîya Başûrî çinê bîye. Xoserîye tena bi refleksê neteweyî nêbeno. Xoserîye tena pêtîya ekonomî, têkilîyanê dîplomasî yê rindan û bi planê artêşan beno. Labelê çi heyf o ke ganî merdim vajo ke Başûr hîna nê hîrê sewîyeyan nêreşto. Şarê kurdan pê hemkarîya Başûr û Tirkîya qet qayîl nêbeno. Nê elementan seba Başûrî rîzîkoyêdo giran o. Ganî Başûr êdî sîyasetê xo yê populîstî ra racêro. Ekonomîya xo Tirkîya, Îran û Îraq ra xoser bikero, artêşa yewbîyayîye awan bikero, sîyasetê keyeyan, sinifan ya kî elîteran ca verdo, xeletîya verba birayanê xo raşt bikero, hemkarîya bi dişmenan ra bitexelîyo û sîyaseto demokratîk tena û tena seba şarê xo taqîb bikero.
Merdimî rind dî ke seba stratejîya xo ya neweradîzaynkerdişê Rojhelatê Mîyanênî DYA heta nika tena PYD de pîya gureyayî. La tîya de ganî hêzê Rojawanî îdeolojîyanê kanan xo ra bierzê. Pê îdeolojîyanê kanan û resimanê lîderan ameyox awan nêbeno. Hemkarî bi marjînalan ney, bi dewletan bêro viraştene, çike meseleya yew şarî tena bi hemkarîya dewletanê bînan beno mumkîn. Xeletîya ke hîna PKK kena, ganî Rojawan nêkero. Bimbarekkerdena serekan û alayê bi estareyanê sûran êdî vizêr de mendî. Boyna, sîstemê Rojawanî seba kurdan sîstemo tewr xoser, raverber û modern o. Nîya beno ke Rojawan ameyox de Başûr ra zêde bibo hemkarê DYA, nê semedî ra reaksîyonê hêzanê statukoperestan duştê Rojawanî de hende giran û xorîn ê. Vayo ke Rojawanî ra guveno, beno ke be hemkarîya DYA parçeyanê Kurdîstanê bînan de bicêro binê tesîrê xo. Kurdî ke verê cû werteyê xo de yewîye naye ro, o ra dime besekenê qederê cografyaya Rojhelatê Mîyanênî kî bicêrê xo dest. O wext dewletanê sey DYA, Çîn ya kî Ewropa ancenê xo het. Bê na yewîye mesela kurdan nîya dewam bena, rişîyayîşê gonî kêmî nêbeno. Yewîya kurdan heto bîn ra kî şaranê Tirkîya, Îran, Sûrîye û Îraq kî xelesnena. Kurdî êdî seba Rojhelatê Mîyanênî rolê astengî ca verdê, raya ney kî yewîya kurdan ra vêrena ra, sewbîna raye çin a. Rayê bînî pêro dewamkerdişê statukoyê ewroyinî yê.
